Coa morte prematura do escritor, Galicia e a súa cultura perderon un dinamizador que defendía a identidade propia nun contexto de europeísmo, diálogo e tolerancia
15 may 2017 . Actualizado a las 08:47 h.Se a morte prematura de Carlos Casares no 2002 deixou a interrogante de como sería a súa obra literaria en plena etapa de madurez, tamén deixou unha certeza: a perda que supuxo para Galicia e a súa cultura a desaparición dunha persoa que se caracterizou pola defensa da identidade propia nun contexto de tolerancia e diálogo, cun fondo convencemento democrático e europeísta con respecto á formulación institucional do país.
Do mesmo xeito que estes valores aperturistas e contrarios a todo dogma aparecían nos seus libros, tanto os de ensaio como os de creación, tamén gobernaron a súa vida pública, onde viviu unha xeira política como deputado autonómico independente, foi director de Editorial Galaxia, presidente do Consello da Cultura e mais do PEN Club. A procura de consensos a través do diálogo e a negociación inspiraban o seu labor. O cal non excluía que afrontase duras oposicións, ás que el quitaba ferro, como dicía nunha entrevista con Carmen Parada en La Voz en 1988: «Si, claro, vexo que teño inimigos, pero son inimigos meus, non é que eu me considere inimigo de ninguén».
Nos anos de loita antifranquista Casares foi un activo participante do movemento clandestino que traballaba para minar os cimentos da ditadura e abrir camiños para a democracia que xa se intuía. Neste propósito foi decisivo o seu encontro con Ramón Piñeiro e a súa visión dun tránsito non rupturista, senón dun galeguismo que se filtrase en todas as áreas da sociedade, xunto cos seus contactos directos coa socialdemocracia sueca.
Pero aínda hai outros indicios anteriores que falan desa vocación temperá por trazos básicos da democracia como pode ser a liberdade de expresión. Durante os seus anos de estudante no Seminario de Ourense, Casares escribía un xornal clandestino, El Averno, onde, entre outros contidos, criticaba a comida ou a inxustiza dalgún profesor, correndo un risco que moitas veces rematou en castigo. Ao autor tamén lle gustaba vincular ese gusto seu pola tolerancia co entroido que tan ben coñecía, e que cualificaba como «a festa da liberdade e da democracia», como lembrou no 2002 nunha presentación dun dos Cadernos do Instituto de Estudos Miñoranos que recollía as coplas do enterro de Dona Sardiña. Nesa intervención advertía de que para exercer a tolerancia era necesario primeiro a súa aprendizaxe e gababa as regras do xogo democrático: «O gran invento da historia da humanidade é esa cousa que aparentemente é disparatada e absurda pero que é xenial para a convivencia, é dicir, non ten razón o que ten razón, senón que ten razón aqueles que xuntan máis».
Isto que valía para a convivencia colectiva, Casares, tan atento aos detalles, tamén se estendía aos escenarios individuais. Os faladoiros, nos que tanto desenvolvía a súa habilidade para a narración oral como a súa capacidade para escoitar aos demais, eran un escenario propicio para poñer en práctica esa aprendizaxe fundamental que é o respecto polo outro. Nunha columna de La Voz, en 1988, relatou o seu encontro na casa duns amigos cunha persoa desas que están tan cheas de razón que invalidan todo intento de diálogo: «Adoitan ser persoas moi seguras e cunha intelixencia limitada dabondo para pensar que a verdade é simple, clara e diáfana. E que a teñen eles, por suposto».
«Suecia inculcoume unha aversión contra o dogmatismo»
No pensamento político, cultural e social de Carlos Casares foi clave o seu encontro con Suecia. En setembro de 1971 coñeceu nun tren español a unha muller dese país e o namoramento rápido de ambos desemboca en voda apenas mes e medio despois do seu primeiro encontro. O matrimonio con Kristina Berg implica tamén a descuberta do país escandinavo, cuxo avanzado nivel de vida, pero especialmente a súa calidade democrática, deixan abraiado ao escritor que chega dun país no que Franco, malia a idade e a enfermidade, exerce unha ditadura férrea.
«Creo que podería falar de dúas etapas da miña vida: antes de Suecia e despois de Suecia», lembraría anos máis tarde, en 1988, en La Voz de Galicia. Nesa mesma entrevista, Casares sintetizaba o que supuxera para el esa toma de contacto: «Este país inculcoume unha aversión case visceral contra o dogmatismo, a violencia e a falta de diálogo. Os atentados contra esas cousas parecen de países dun estadio inferior», subliñaba. «Fíxome ver que alí as liberdades non eran formais, que eran reais; que non había pobreza, que a policía non tiña nada que ver coa española nin coa francesa, o nivel de vida altísimo, a igualdade extraordinaria», relataría no libro de Tucho Calvo O conto da vida.
Para que ese coñecemento fose completo, Casares axiña deixou que a vida sueca entrase na súa existencia. Os fillos con Kristina Berg nacerían en Suecia, onde a familia aproveitaba o verán nórdico para as súas estadías vacacionais. Eses primeiros intres de descuberta tamén coinciden cos inicios das súas colaboracións xornalísticas, e en La Voz publicará en 1980 cinco cartas onde explica cuestións que lle chaman a atención da vida no país, como por exemplo os altos índices de lectura de libros e prensa. Foi tamén unha viaxe cultural ida por volta, xa que Kristina se convertería en galegofalante e tamén escribiría dous libros nesta lingua.