Querido Xesús: vouche contar unha anécdota que me sucedeu cando preparaba o meu primeiro libro, Unha ducia de galegos. Era eu un mozote de 23 anos. Chegamos dous ou tres rapaces a casa de Otero Pedrayo, na rúa da Paz, en Ourense, e no medio da conversa, animados pola afectuosidade do anfitrión, alguén empezou a arrenegar de tanta xente que non falaba a lingua, que nós considerábamos bandeira da nosa identidade, alguén empezou a arrenegar dos «señoritos desleigados» dos que falaba Celso Emilio Ferreiro, que axiña poñen a garabata ignoran a memoria dos avós, e da hipocrisía dos que predican unha cousa e esquecen que a prédica tamén vai con eles, etcétera. Don Ramón escoitaba atento, sentado nunha mesa de braseiro, cunha manta por riba das pernas. Lembro que estaba alí o seu vello amigo Leuter Salgado. De súpeto, diante da enxurrada de acusacións, o de Trasalba ergueu a man e exclamou: «Tranquilos, rapaces. Pensade que aquí todos somos conversos».
Quedoume gravado ese comentario. ¿Que quería dicir exactamente o patriarca? Todos somos conversos? Don Ramón falaba coa nai en castelán, tal como evidencia a correspondencia persoal que publicaron Mónica Pazos e Patricia Arias Chachero. A nosa xeración (refírome aos rapaces que nacemos nas cidades galegas nos anos 50 e 60, non aos rapaces de aldea) foi criada e educada en castelán (supoño que hai algunha excepción), escolarizada e socializada en castelán. Aínda que o galego non era unha lingua estraña, non era (podo dicilo) a nosa lingua de instalación. Os nosos pais falábannos en castelán porque querían o mellor para nós: que estudásemos, que nos parecésemos o máis posible ao discurso dominante, que era o discurso do poder social: catedráticos, médicos, medios de comunicación, traballadores de colo branco, funcionarios públicos? Así foi como nos criaron.
¿Como chegou don Ramón ao galego? Está na súa biografía. Vou falar, xa que logo, da miña. Cando saín do bacharelato e, sobre todo, cando cheguei á universidade (o primeiro rapaz da miña estirpe familiar que tal lograba), atopei un universo distinto: o mundo dos amigos e dos afectos. Aquel meu primeiro libro está dedicado a eles. Os mociños daquela xeira arribabamos a Compostela dende moi distintos puntos de Galicia (tamén da Galicia das aldeas) e descubrimos entre nós non só o valor da lingua senón, moi especialmente, o valor da amizade, a complicidade de afrontar xuntos as novas descubertas (a autodeterminación persoal). E alí estaba a lingua. Non como un territorio de imposicións, tampouco de negocio, moito menos unha oficina de colocación, senón un espazo de emocións que era, asemade, un universo de agarimos. Creo, Xesús, que esta é unha primeira condición necesaria: a lingua como vencello de afectos que unen, non que separan; a lingua como comunidade ou espazo de integración, non de desencontros; a lingua como experiencia compartida, que hai que saber construír mesmo cos que tardan algo máis en recoñecela. Sospeito que o comentario de don Ramón segue estando vixente.