Constantino Bértolo: «Para falar en voz alta nunha lingua necesítase ter detrás un pobo, un horizonte»

No 2011 Constantino Bértolo (Navia de Suarna, 1946) sufriu un infarto de miocardio. «Levoume durante uns minutos ao outro lado da morte nos que por certo nin vin nin oín nada de nada». Aquel suceso é a orixe remota de O gran poema (Chan da Pólvora), o primeiro libro que Bértolo, quen ata a súa xubilación no 2014 desenvolveu en Madrid a súa actividade como editor en Debate e Caballo de Troya, entre outros, o seu primeiro libro escrito en galego: unha escolla lingüística que ten moito de reencontro co idioma e coas paisaxes da infancia, así como de vontade política, e que asina co nome recuperado de Tino de Féliz.

-Ese episodio vital está na orixe deste libro.

-Pois si, a orixe remota do poema foi un infarto de miocardio que me levou durante uns minutos ao outro lado da morte nos que por certo nin vin nin oín nada de nada. Á volta entrei no que chamaría estado de saudade, anhelando o que non fun e o que quizais puidese ter sido. Dirixín a mirada cara a miña vila, Navia de Suarna, entendida como unha paisaxe eterna e como unha experiencia de amor perdida, levada. Aveume a sensación exacta e á vez esquiva de que o río, as montañas, os penedos e as árbores aínda estarían alí mesmo despois de que todo rematara. O gran poema xorde así como glosa daquel epitafio que reza «Nunca debín deixar a miña aldea». En ocasións escribín que o epitafio é a única autoficción que me parece aceptable máis tamén o poema é un diálogo coa nosa historia, coa pobo como personaxe, como veciñanza. Non por casualidade dende entón retornei a Navia con mais frecuencia como á procura dun amor perdido e de aí o que ten o poema de desexo feito corpo e sexualidade.

-Que nos di ese reencontro con Tino de Féliz, o rapaz que foi, deses procesos de construción e deconstrución das identidade?

-Eu son fillo da emigración interna, primeiro de Navia a Lugo e logo de Lugo a Madrid con nove anos. Penso que os fillos da emigración somos un pouco ou un moito esquizofrénicos, polo menos dende o punto de vista lingüístico. O galego era a lingua dos meus pais pero na casa falábase castelán mentres que o galego era a lingua de fondo en Navia. Dalgún xeito, no meu interior, convivían as dúas linguas como dous altofalantes. Os agudos eran en castelán e os graves en galego. Estereofonicamente esgazado mais coa prevalencia do castelán. Na realidade eu descubrín que era galego e a lingua galega cando xa vivía en Madrid. Lembro que lin a Curros na Biblioteca Nacional e que lle escribín á editorial Galaxia para pedirlles algún libro en galego. Contestoume Fernández del Riego facéndome chegar un número da revista Grial que aínda conservo. Lía en galego pero non o escribía nin o falaba e só moitos anos despois, xa coa carreira de Filoloxía Hispánica rematada, tiven ocasión de coñecer persoalmente e «oír» a poesía de Forcadela, Álvarez Cáccamo ou a do mesmo Ferrín. Na teima das identidades penso que a cousa se podería resumir falando dunha esquizofrenia diglósica. A partir destes momentos, do que eu chamaría o asombro de libros como Con pólvora e magnolias o de Ferrín ou Mester de Clerecía de Arcadio López Casanova o meu trato coa literatura galega incrementouse significativamente se ben as miñas relacións profesionais, primeiro como crítico e logo como editor estaban suxeitas e referidas ao castelán.

-«O gran poema» sería difícil de imaxinar noutra lingua: que supuxo tamén ese reencontro?

-Foi esa saudade, ese desexo de volta e permanencia o que me levou ao galego ou, mellor, o que me trouxo o galego á punta da lingua. Como lector sempre añorei a poesía «escrita» en voz alta e como voz aínda que persoal, colectiva. E o corpo, a voz, a presenza da morte fixéronme sentir con claridade que o son desa voz alta soamente era posible en galego. Para falar en voz alta nunha lingua necesítase ter detrás un pobo, un horizonte, e o castelán, por detrás, xa só ten mercado. Dende o fondo da vontade e do desexo asomeime ao son, ao tacto e á respiración desa lingua que me habitaba desde os adentros. O gran poema é a respiración dun renacido. O gran poema como epitafio e herdanza mais tamén como acto de vontade política, de toma de partido, como vontade do común, de ser parte dise común que a lingua galega significa. O galego coma lingua comunista, como veciñanza. Sen esquecer que ademais da vontade hai horas de traballo, moitas lecturas, moito dicionario, moita gramática, moita relectura. Durante dous anos voltaba a Navia para escribir. Fóra daquela paisaxe, daquela lembranza do amor, érame moi difícil, case imposible, facelo.

-A natureza está presente como relato mítico e fundacional, pero tamén como un contexto humanizado e habitado…

-Coma tantos outros fillos da xeración fozada a emigrar, ás horas extras, ao carácter, oa aforro e á alienación, esa xeración que alimentou o desenvolvememnto económico da dura España do franquismo, o meu camiño é o típico dun desclasado. No meu caso ese desclasamento prodúcese en clave cultural. A cultura como mecanismo de ascenso social: acceso á universidade, participación activa na cultura da resistencia antifranquista, militancia comunista na que aínda persisto e adquisición do capital simbólico e cultural necesario para competir tanto cos fillos da burguesía acomodada como cos outros desclasados. Esa viaxe levaríame a integrarme no campo literario, primeiro como crítico, tarefa que levei a cabo durante máis de vinte e cinco anos, e despois como editor, onde tamén traballei durante máis de dúas décadas. Obviamente, nesta transición, e como todas as persoas desclasadas, obrigado a sobrecompetir seguindo «as regras da arte» das que falaba Bourdieu, entrei en contacto coa literatura e coa súa estética. Quero pensar, e quizais a militancia marxista axudoume a facelo, que sempre tiven reservas e dúbidas sobre esa «cultura de clase» e que, por outro lado, fun consciente de que esa cultura me fixo, biograficamente, o que son. Unha cultura que por unha parte libera e por outra escraviza. Un paradoxal sentimento de reserva e desconfianza cara a esa cultura que me fixo e me desfixo. Un interrogante que está presente, creo, en O gran poema e ao que a elección do galego como lingua de expresión non é allea. O que o poema ten como regreso, como regreso a casa, como inocencia, penso que ten que ver con a procura da cultura galega como cultura asoballada, non hexemónica, non autoritaria ou clasista. Unha cultura mais habitable, mais colectiva, sen tanto espectáculo, narcisismo ou escaparate. Unha cultura que se pode tocar e non soamente consumir. A cultura de hoxe e a poesía posmoderna baséanse na sedución, en levar o lector ao teu terreo. A poesía que me interesa non é a baseada na sedución senón na danza, nese soltar, escorregar, acompañar, abrazar. A poesía como danza, danzar no medio da praza. Un pobo que baila, Galiza é iso: un pobo que quere bailar, ser ceibe para ocupar a praza e bailar

-O río é esa canle condutora do poema, pero, ao tempo, tamén é unha metáfora de si mesmo e mais da obra…

-O río é, certamente, a metáfora dise tacto que añoraba, augas dun novo bautizo, do renacer, do encontro cun eu que, agochado ou asoballado, me habitaba. Un eu que para ser ten necesidade de ser cos outros e por iso se fai poema, voz que se quere común. Na paisaxe do río Navia, ten un lugar con alta relevancia metafórica a presenza do río Ser, que desemboca no Navia. O ser como desembocadura, como auga que se xunta coas outras augas, que ao morrer medra e atopa sentido. O poema nace e desemboca na lingua galega, ese é o seu valor, a súa querenza. Ese foi o meu desexo. O gran poema é unha declaración de amor e como todo amor ou desexo ten algo de traxedia pois vive entre o medo e a esperanza.

-O poema tamén é transparente na atribución de frases, versos, ideas, que proceden de lecturas e tamén de ditos populares: todo iso tamén forma parte da nosa identidade, non?

-Si, é obvio que o meu galego, ademais de ser un galego con ecos do galego de Navia é un galego limitado, pois eu non deixo de ser un neofalante voluntarioso pero non inmerso na cotidianidade da cultura en galego. Da aí a necesidades de axudarme das voces e préstamos da poesía galega e dese patrimonio común que vive na fala popular. Voces coma as de Ferrín, a que vexo e escoito como a un mestre por esa xuntanza do lírico e do épico, do común e do propio ou do político e o intimo, o como as de Olga Novo, tan próxima aos tactos do rural, Chus Pato, con seu ton alto, Alberto Lema, Daniel Salgado, Antón Lopo que foi quen me escoitou en galego, Toño Nuñez, o verdadeiro poeta de Navia ou Yolanda Castaño tan ousada e ceibe nas súas texturas e teimas. E logo si: as verbas anónimas, as voces sen dono nin sinatura, palabras que voan na lingua e traen lembranzas e vivencias doutros tempos ou espazos. O poema non deixa de ser un recoñecemento a todas esas presenzas, unhas ditas e outras agachadas ou bastardas mais todas fillas da nosa lingua común.