Era feminista Luísa Villalta?

A pregunta maliciosa coa que titulo este artigo é, ademais, tramposa. Percibo que, na propia homenaxe a Villalta polo 17 de maio, comparecen as cousas que denunciou: se es muller e escritora, terás que xustificarte dobremente, e tamén responderás ao axustizamento procedente dos guetos feministas, que ela vía como espazos onde fuxir da hostilidade patriarcal do espazo literario, pero tamén como acomodaticios salóns que non necesariamente contribuirían ao proxecto igualitario. Que ironía! A súa elección para os fastos anuais dunha RAG da que podía (e debía) ser integrante responde ben a unha cota discutíbel (cada dous anos unha autora? en serio?), ao tempo que a súa heterodoxia intelectual incomoda a tirios, troianos e feministas.

Quizais a pregunta boa, pero longa para un título, é que clase de feminista sería Luísa Villalta hoxe, nun mundo postmetoo, máis preto de poder decidir ser muller e que clase de muller ser. Folga dicir que é indubidabelmente feminista alguén que, coma ela, se comparou explicitamente con Virginia Woolf recoñecendo ter que matar tamén «o Anxo da Casa» para poder exercer a o seu xusto dereito á liberdade vital, artística e intelectual. Así, o feminismo percorre coma un lóstrego toda a súa obra, pero destacan dous ensaios onde trata explicitamente a cuestión da literatura escrita por mulleres: un artigo titulado «Mulleres si, pero...», publicado en 1994, en Festa da palabra silenciada, e mais o ensaio «Por que os homes non nos len?», do 2003, inserido nun libro colectivo coordinado por Belén Fortes e titulado Escrita e mulleres. Doce ensaios arredor de Virginia Woolf.

Gústame a súa definición das escritoras como «militantes sen milicia». É cativadora e mobilizadora. Quizais ese aspecto dela, tan pouco atendido, onde o persoal é tan político, sexa a clave para entender o seu feminismo.

Xa no artigo de 1994, Luísa Villalta amosábase refractaria á chamada «literatura de muller». Para ela, refuxiarse no acubillo das coleccións e revistas feministas —como as que publicaban estes ensaios seus— implicaba unha fuxida. Hai unha claudicación na renuncia a competir, en inferioridade de condicións e en terreo hostil, coa literatura escrita por homes. Diso fala o seu feminismo, da eterna aporía en que vivimos as escritoras: padecemos e, ao tempo, contribuímos á imposibilidade de homologación no canon literario occidental, masculino e burgués que nós mesmas cuestionamos pouco.

Militante consciente no feminismo da igualdade (e contraria ao feminismo da diferenza), Luísa Villalta foi partidaria do «igualitarismo democrático entre homes e mulleres» porque implicaría unha fórmula branda de revolución ao non atentar contra a supervivencia material e biolóxica da sociedade. Trátase esta dunha posición intelectual, dunha máis entre as utopías feministas cuxa realización se libraría antes no discurso ca na acción, e así entendía que a literatura sería o espazo idóneo para animar as masas ao cambio social.

Por iso Villalta nos lía a todas. Achegábase con curiosidade e elegancia á literatura escrita polas mulleres, e non xulgaba ás que eramos insultantemente novas hai máis de vinte anos, nin tampouco idealizaba ás da súa xeración. Ese era (e é) un poderoso xesto de militancia feminista: ler mulleres como forma subversiva de estar no mundo. Algo que, por certo, tamén demandaba igualitariamente dos homes. Adiantándose vinte anos á onda feminista post-metoo, Villalta preguntou por que os homes non eran feministas, reclamándolles a súa solidariedade cara a seres que, en calidade de machos, descoñecen. E podían empezar por lernos. Claro que, neste punto, tamén foi unha adiantada, pois acusou o movemento feminista de carecer dun programa que integrase os homes no novo reparto de papeis que correspondería ao cacarexado mundo igualitario que, de non acollelos con roles específicos, reproduciría a tendencia ao xogo de exclusión e dominación da sociedade patriarcal.

Consciente ou inconscientemente, Villalta intuía no seu fluír intelectual o posfeminismo e o espazo queer de Judith Butler, ao entender o que ela chamaba «androxinia» como fórmula onde atopar o «viver holístico» que permitiría, verdadeiramente, interiorizar a igualdade como modo de estar no mundo e de exercer a ética e a estética. Velaí, coido, a coherencia artística e intelectual de quen estaba cansa de ter que responsabilizarse do seu ser-muller, ademais de responsabilizarse daquilo que escribía. Por iso vexo nela o exemplo do destino infalíbel que nos agarda a todas: nin a morte nin a alta homenaxe das Letras a liberaron de tan cansantes obrigas.

Esa foi a Luísa Villalta feminista, unha intelectual capaz de poñer o pensamento ao servizo das contradicións dos feminismos do seu tempo, e unha escritora de altos voos éticos, capaz de demostrar que a gran máxima revolucionaria feminista —o persoal é político— realmente podía exercerse. Mais para ela, en fin, a aspiración dun mundo en igualdade implicaría o «silencio da evidencia», unha utopía literalmente posfeminista, xa que vai alén do feminismo: o mundo fermoso ao que aspirar xa non precisará feminismos.