Un Estatuto que fixo pouco país

O Estatuto de Galicia plebiscitado en decembro de 1980 xurdiu en estrañas circunstancias. Foi froito dunha morna presión popular e dun entusiasmo limitado das elites dos partidos políticos daquela parlamentarios (UCD, PSOE e AP), e naceu coa oposición da esquerda nacionalista. A adopción do criterio de plebiscitar un Estatuto de Autonomía con anterioridade á Guerra Civil (isto é, ao 18 de xullo de 1936) permitiu que, por tres semanas —de o golpe militar producirse antes ou despois, Galicia non entraría no lote, ou faríano tamén Andalucía ou Aragón—, Galicia fose considerada merecente da vía do artigo 151, a reservada a Cataluña e o País Vasco. Xa que logo, ser autonomía «de primeira», e mesmo nacionalidade.

Porén, nin a UCD nin o PSOE tiñan grande entusiasmo en estender a descentralización, e tentaron rebaixar o autogoberno previsto para o resto de territorios, comezando por Galicia. A reacción dos cadros locais deses partidos (ou de sectores deles), da esquerda autonomista, do galeguismo histórico e mesmo da posfranquista AP, fixo fracasar o Estatuto «da aldraxe». Quen máis crían no autogoberno, a esquerda nacionalista, rexeitaba en boa medida unha autonomía que, «comerciada por caciques / maldita falla facía» (Fuxan os ventos).

A nacente autonomía sentiu pouca calor popular, como evidenciou a baixa participación no referendo. Naceu en parte do oportunismo de elites políticas locais que non se mobilizarían como fixeron se non fose polo principio de imitación e reacción que caracterizaría a dinámica de competencia etnoterritorial do que sería o Estado das Autonomías. Algo así manifestárase xa en 1917-1919 e na Segunda República: protestemos para non sermos menos que os cataláns, pois non somos menos españois. Ademais, a descentralización crearía espazos de poder e novos escenarios de concorrencia política. A facilidade e oportunismo coa que algúns políticos pasaron do autonomismo ao localismo, e viceversa, obedecía a ese cálculo.

Ilusión por construír? A xusta. Nas memorias do primeiro lehendakari do Goberno vasco após 1979, Carlos Garaikoetxea (Euskadi, la transición inacabada, 2002) ou nas de Jordi Pujol apréciase que para eles construír o autogoberno era unha tarefa apaixonante, na que converxían vontades moi diversas. Queríase facer país, alén das aspiracións no longo prazo, construír consciencia nacional, ou cando menos colectiva. Tomábase en serio a recuperación cultural, administrar e xestionar con eficiencia os propios recursos. Non era unha deputación grande, era outra cousa.

A autonomía galega naceu eivada por esa banda. Alén da vontade ferreña de personalidades e grupos concretos, de minorías galeguistas inseridas nos partidos estatais, e de reconversións paulinas logo esaxeradas, o autogoberno galego non foi xestionado por quen realmente querían facer país. Moitos querían facer unha grande provincia, consolidar leiriñas e clientelas, e xestionar sen proxecto. Partidos minoritarios como Esquerda Galega presentaron entre 1981 e 1985 máis proxectos de lei no Parlamento para artellar a autonomía que ningún outro. Non só era que Camilo Nogueira fose incansábel. Existía unha diferenza esencial entre aqueles a quen o autogoberno ilusionaba e motivaba, e quen o vían como unha panca de poder circunstancial e utilitaria, ou máis adiante como unha ferramenta para acadar unha maior eficiencia da xestión pública.

Sen dúbida, o órgano creou a función. Nolens volens tamén xurdiu un discurso institucional de reforzamento do feito diferencial, dun marco de intereses supralocal. Adoito contribuíron máis a iso quen non mandaban, pero influían, que quen gobernaban.

Logo de corenta anos de Estatuto, sen dúbida houbo avances; mais pódese apreciar tamén o insuficiente uso que se fixo desa ferramenta. O que tamén afunde as súas raiceiras en algo moi sinxelo: moitos de quen gobernaron coa autonomía non crían o conto, malia adoptaren unha retórica galeguista cando tocaba. Quen viron nela unha oportunidade gobernaron pouco, e tarde.

Éche o que hai.