O tesouro etnográfico esquecido da Ribeira Sacra está en Chantada

Na aldea ribeirá do Reguengo, en Chantada, consérvase un legado artesanal único, o de Antonio Lemos Suárez, O Xerreiro de Santiago da Riba. Feitas con vimbios e impermeabilizadas con pez, as xerras de vergaza constitúen un tesouro etnográfico da cultura do viño na Ribeira Sacra.

Son as xerras de vergaza —ou xerras, sinxelamente, como se refiren a elas en Santiago da Riba— un elemento senlleiro da artesanía esquecida da Ribeira Sacra. Ligadas directamente co mundo do viño, son, ou mellor dito, eran usadas para o mesmo que se emprega calquera xerra, sexa de cristal, barro, ou dalgún polímero moderno apto para o uso alimentario; aínda que case sempre se usaron para o viño, pero coa particularidade de seren feitas a man con dous materiais de orixe vexetal: a madeira de dous tipos de salgueiro e a pez.

Santiago da Riba é unha parroquia nas abas do Miño en terras de Chantada e O Reguengo un lugar da mesma onde naceu, vivíu e finou, hai xa 15 anos, o 23 de agosto do 2007 o artesán do que estamos a falar, Antonio Lemos Suárez. Aprendeu Antonio a arte de facer estas xerras cando era cativo nalgún lugar da parroquia, tamén miñota, de Sabadelle. O Xerreiro non levou en van este alcume, pois puido exercer a actividade artesanal no seguramente escaso tempo que o seu traballo lle deixaba e aínda así ser quen de fabricar unha boa partida de xerras para a sua venda. Das pequenas podíanse facer varias, pero cando había que facer unha dunha ola de capacidade podía ocuparlle unha xornada completa.

Francia e Suíza

Antonio era «de profesión el campo», como dicía aquel «Salustiano» da canción de Carlos Cano, e igual que a tanta xente do rural galego tocoulle emigrar, pero non a Alemaña como o protagonista do tema referido. Marchou a Francia e logo a Suíza, concretamente neste último país instalouse en Saas Fee, unha localidade do cantón de Valais coñecida como a perla dos Alpes. A sua valía como bon traballador levouno a ser o único extranxeiro que desempeñaba funcións para a administración local de Saas Fee.

Cómpre advertir que hoxe non hai relevo xeracional para a elaboración das xerras de Antonio Lemos Suárez. Iso de momento, porque ao mellor se pode retomar. Por sorte, Dosinda Novoa López, a viúva de Antonio, e os seus fillos e netos foron quen de preservar ferramentas, plantillas, gardar na sua memoria o xeito de traballar os materiais, fotografías do artesán traballando —moi útiles para ilustrar estas liñas, ademáis do valor didáctico e documental— así como unha pintura enmarcada que pendura na parede do comedor da casa. E, como non, tamén gardan xerras, xerras de varios volumes nas que se aprecia a elegancia das formas e a finura e a precisión dos remates do entramado.

 O primeiro paso

Partíase dun armazón de pezas de salgueiro, Salix atrocinerea. Esa é case que con toda seguridade a árbore á que se refire Dosinda, dado que é a especie de salgueiro máis abundante en Galicia. Estas pezas do comezo teñen forma de peixe, pois na parte menos ancha permite estreitar a xerra. Son de variados tamaños, elaboradas a partir dunhas orixinais que se conservan na casa e que permiten a fabricación de distintos volumes; os pequenos para xerras duns 3/4 de litro, e os outros de 2 litros, de media ola e 10,5 litros e dunha ola e 21 litros. A partir de esa armazón comezábase a entramar o outro tipo de salgueiro, o vimbio, Salix vimialis. «Todo en seco, o salgueiro e os vimbios e a maiores había que quitarlle a cortiza fina e cortala de arriba a abaixo», apunta a viúva de Antonio. É neste traballo da xerra onde se aprecia a destreza e habilidade do artesán, que axudado cun pequeno ferro vai achegando a trama case que a xeito de tear.

Pouca ferramenta se precisaba para este oficio, máis alá da machada e a coitela para cortar o salgueiro; unhas tesoiras para o vimbio; unha curiosa peza de madeira rematada nun extremo en tres aristas e en catro no outro para dividir os vimbios segundo a utilidade que se lle ían dar, ben para conseguir tiras máis grosas ou máis finas, unha especie de táboa con duas coitelas acopladas para pelar os vimbios; un martelo pequeno e un recipiente a xeito de cacerola para fundir a pez.

Pez en bloque

Dosinda non recorda onde compraba o seu home a pez, pero si que «viña en bloque en caixas de madeira e había que rompelo en anacos para derretilo quentándoo nun pote de metal». Despois aplicáballe un proceso de baño interior para garantizala súa impermeabilidade. «Antes de botarlle a pez dentro —continúa—, poñíase a xerra boca abaixo sobre a pez quente para facerlle o borde da boca polo interior e polo exterior uns dous centímetros, logo ao botarllo dentro, movíase xirando para que o baño cubrise todo o interior até xuntarse co da boca».

Unha vez rematadas as xerras, este artesán de Santiago de Riba vendíanse a través de dúas canles. Ou ben os clientes ían ao Reguengo mercalas directamente ou ben Antonio levába unha partida delas ao desaparecido restaurante Catro Camiños, en Chantada, onde Sarita, a dona do establecemento, llas mercaba para revendelas á sua clientela. Curiosamente, o xerreiro Antonio non as vendía nas feiras de Chantada. Era un vendedor habitual do afamado rianxo da ribeira de Chantada na praza do Mercado e nos soportais da rúa do Comercio.