Dous nenos na Liña do Horizonte

Arrinco a escribir unha lembranza de Xosé Neira Vilas e un chío telefónico, acompañado da inquietante vibración, trae a noticia da morte de Xosé Chao Rego. Agora estou a velos, aos dous, na Liña do Horizonte. É curioso. Non os vexo como vellos. Teñen a presenza, o xeito e a fala de dous nenos das viñetas de Castelao. Chao era de Vilalba e Neira de Gres, mais eu penso que nacer naceron ou renaceron aí, nese espazo da ollada fértil deseñado coa man sincera. Están aí, ensumidos, sentados entre o aquén e o alén.

-Disque non hai rías máis bonitas que as nosas.

-Pero xa non teñen peixes.

E ao pouco, o neno que é Neira pregunta: «E se ao dar a volta a Terra caese a auga de mar enriba do sol?».

E o rapaz que é Chao responde profético: «Iso sería o cambio climático, o Quentamento Global!».

Si, Neira e Chao medraron aí, nesa escola onde se aprende a ver con ollos libres, a ceibar as palabras coa ironía e onde a verdadeira reválida do ser humano consiste en ser quen de rebelarse contra a inxustiza.

Iso é o que fai de Balbino un ser memorábel, o que o fai choutar das páxinas dun libro á historia íntima dun pobo. Non é a circunstancia de neno labrego o que o fai inesquecíbel, senón a do neno labrego que se revira contra a submisión e a mansedume. E o que diría Chao do célebre relato de Neira Vilas? Balbino está a ser azoutado polo pai para satisfacer a xenreira do amo, e entón prodúcese o xiro, a inflexión, que abanea o destino: o rapaz cuspe ao amo mais tamén ao pai, ao propio pai que lle dá a malleira. Aí se recoñece o intre extraordinario da boca da literatura: ordena mais tamén desordena.

Os dous foron activistas. É unha palabra que molesta aos que vén a cultura como unha variedade estupefaciente. Mais ser activista significa non ser conformista. Ter por musa a conciencia. E mesmo apostar a cabeza en tempos de silencio. Ambos os dous se foron sen apagar a luz. Deixan acesas lámpadas de esperanza. E unha marabillosa herdanza que non pediu nada a cambio, nin poder nin vangloria. Só a nosa curiosidade.

Ademais das súas pescudas bíblicas, que fan del un profeta contemporáneo para crentes e non crentes, Xosé Chao Rego escribiu libros que son de seu un ecosistema, un lugar que habitar toda a vida, como o marabilloso O libro da auga. Un agasallo da cultura galega para o mundo.

E na obra tan vizosa de Xosé Neira Vilas, eu quixera subliñar outro agasallo que adoita ficar en terra escondida. Galegos no Golfo de México debería ser lido como a primeira achega senlleira do que se deu en chamar novo xornalismo, é dicir, xornalismo que profunda na realidade e que a conta coa mellor vontade de estilo. Conta a epopea dos pescadores orixinarios das Mariñas coruñesas que atoparon o seu fogar, o seu amor, e o seu traballo en Cuba. «Cando comezou a haber radiofonía nos barcos, a lingua de Galicia choutaba sobor das augas do Yucatán e da Florida», conta Neira Vilas neste libro anfibio, escrito con vento e ardentía, e que debería ser estudado con paixón polos estudantes de xornalismo.

Cada un deles, dos galegos no Golfo de México, foi un Ulises: Quequé, Toraño, Xa vou, Pacoso, Pepe o Betanceiro, Piringallo, O Cuco, Meriño, Piluqueiro... «Non lles acai a imaxe tópica do emigrante convertido en mucamo abaixado, servil, criadiño de confianza para todo labor. Son homes fogueados na loita pola xustiza». Feitos estaban coa mellor madeira da humanidade.

Como eles. Como estes dous rapaces que vexo agora dicir adeus, adeus compañeiros, adeus, na Liña do Horizonte.