Lembrar o que nunca se esqueceu

O magnífico documental Os días afogados (Filmin) comeza co arrepiante testemuño de Francisco Villalonga Baños, aquel home que, hai cincuenta anos, decidiu desempoar a súa cámara e deixar constancia de todo o que aconteceu nos lugares de Aceredo e Buscalque (Ourense) após a construción do encoro de Lindoso, en Portugal. Coa voz quebrada pola emoción, pronuncia a primeira frase que escoitamos no filme: «Non sei se poderei transmitirvos as miñas lembranzas sobre a miña aldea de Aceredo. Pois o certo é que non sei como se pode lembrar aquilo que nunca se esqueceu». 

En 1992, a construción da presa alagou para sempre estas dúas aldeas. Os seus habitantes nada puideron facer para salvaren as súas leiras, as súas casas, as súas hortas, os seus canastros, a igrexa e o camposanto. Sabendo que todo estaba a piques de sumir, varios veciños colleron as súas cámaras domésticas e comezaron a gravar. Esas imaxes tomadas desde mediados dos anos 60, agora forman parte deste filme documental dirixido por Luís Avilés e César Souto.

Son fermosas estampas que nos abalan o corazón e que nos retrotraen a un pasado non tan afastado: a banda municipal a percorrer as rúas, galiñas picando ao pé das casas, unha velliña corcovada que vén do monte co feixe nas costas, o orneo dun burro, o neboeiro a caer sobre o val, o son do chocallo dunha vaca que racha o silencio da tarde. A xente conta que leva no lugar a vida toda, que lles custou deus e axuda conseguir o que agora teñen (moitos víronse obrigados a emigrar a Barcelona para sobrevivir), é dicir, «pavías, mazás, adeguiñas cheas de viño», e que non o queren perder. E é que, ao desposuílos dos seus lares e dos seus eidos, tiráronlles non só o material, mais tamén todo o armazón irrecuperábel de ledicias, mágoas, esforzos e soños que constitúen a vida.

Cando a ameaza da expropiación era inminente, o pobo encetou unha loita, de que tamén fica constancia no documental. Encaráronse contra as autoridades que querían botalos pola forza (no documental vese ás mulleres co pano na cabeza e mandilón plantándolles cara a gardas civís protexidos con cascos e escudos). Unha vez esgotados todos os medios para facer comprender ao Goberno a súa situación, decidiron fecharse na Casa do Concello e declararse en folga de fame. Porén, nada diso serviu. O día 8 de xaneiro de 1992, a hidroeléctrica fechou as comportas e empezou a encher.

Ironías da vida, agora, trinta anos despois, a seca baleirou o lago e as ruínas das aldeolas emerxeron á superficie. Os esqueletos das casas e da igrexa, as fontes e os camiños falan aos berros. Tal vez non se trate só dun reclamo turístico para a zona, coma din moitos, mais tamén do macabro recordatorio de que hai cousas que nunca deberon acontecer.