«Sería distinto se nacese nos mundos de agora, pero fíxeno antes de tempo»

Ten os 90 anos mellor levados para o que lle tocou vivir. Dende o 8 de agosto do ano 1919, Asunción Antelo Suárez, reside en Segufe (Seavia, Coristanco). Quen mellor para ela para explicalo, a modo de versos: Son da parroquia de Seavia/dun lugar pequeniño/coñecido por Segufe/en todo Bergantiños. Por isto, por trasladar á rima, á escrita e á literatura aquilo que vive, sente e pensa, así como por outras moitas das súas facetas -artísticas, non fai falta dicilo- chámanlle a Rexoubeira de Bergantiños. Arredor de Asunción, as cousas son e están ordenadas. Mesmo os rachóns que garda no cabanel para botarlle ao lume están dispostos dun xeito concreto.

Esperaba a visita, pero a ela, en certo modo, non fai falta avisarlle. Anda sempre polo seu fogar, arranxando todo. Vive con dous irmáns varóns, Antonio e José, e con outra maior ca ela, de 94 anos. A todos os coida cunha grande fortaleza e dedicación. Na súa vida non se podería falar de resignación, porque se uns soños quedaron atrás, outros tamén se cumpriron, como o de ter un museo para as súas «cousiñas». Toda a vida traballou na labranza. Á escola foi pouco tempo: uns tres meses no inverno, cando cadraba. Primeiro, á que había en Amboade, que era só para rapazas. Ata alí «habería ben un dous quilómetros», e íase andando, chovese ou quéntanse o sol. «Unha saca servíache de carapucho», lembra agora Asunción. Tiñan un tallo e a súa pizarra era o chan de madeira, no que ela garabateou as súas primeiras letras. Tamén aprendeu a ler. Despois foi a unha que había na Rabadeira, pero pouco tempo, porque na casa había que axudar. Atendela, ir coas vacas, botar o gando para o pasto.

Foron nove irmáns, pero viviron sete. «Un morreu con quince días e outra cuns mesiños. Os que quedamos, saímos fortes», di ela. Lembra que aqueles tempos. Tocaba con frecuencia a campá e, di, era algo habitual que moitos nenos «morresen ou non saísen adiante». Ela non tivo «alimentos finos», pero medrou e fíxose querer con moita fortaleza e perseveranza. «Agora teño 90 anos ás costas», recoñece. Se se lle di que está feita unha moza, responde: «Ese conto seino ben eu». Sabe eses e moitos outros e todos os conta cun sorriso que as décadas lle foron tallando coa mesma parsimonia que ela as súas pedras, as súas raíces de árbore e as súas palabras. Co mesmo coidado no que foi escribindo aquilo que pensaba: un total de 228 follas de papel con coplas e cantares, regueifas e dardos artísticos, sobre madeira, que non deixan indiferentes: Manuel, se queres o leite/mantén a vaca/e non veñas chupar/o que ha vella ten que suar. Ou outra: Ai, compañeiro/así se ergue Galicia/en vez de lle axudar/rascas na barriga.

Parte deses versos saíron á luz grazas á asociación Monte Branco de O Couto, que lle publicou a súa primeira obra, baixo o nome de Páxinas da Rexubeira de Bergantiños. Logo chegaría outra, desta volta en prosa, As penurias dun amor.

Debullando no tempo

Asunción dedicouse á arte cando a vida llo permitiu, aínda que as cousas que ela fai -dende os 60 anos- indican, como dela dixo o escritor Neira Vilas, que naceu artista. Escribía polas noites: «O meu tallo era a cama e a miña mesa, os xeonllos». O de esculpir a pedra, moldear raíces de árbores e tallar madeira facíao polas mañás, cando podía. Onde outros vían algo a desbotar, ela sorprendía con una fonte de arte. Igual ocorre cando se visita, non só o seu museo, senón os arredores da súa casa. Por todos os recunchos están as mans de Asunción, en forma de muíños de auga, cruceiros, cabazos ou de fontes onde non falta ningún detalle, nin sequera as rás e os sapos, pero pétreos.

Dereita como anda aos seus anos e tan ben como sabe poñerse para os retratos, vese que Asunción é desas mulleres ás que non lle fixo falta buscar a elegancia. Viste de negro, cun mandil por riba da saia, un pano á cabeza como só sabe atar quen o fixo día a día ao longo de moitos anos e unha chaqueta por riba dos ombros. Semella «enxebre e feiticeira», tal e como dixo dela Carmen Pardiño. O único que lle custa algo de traballo é parar quieta coas mans. Será porque sempre as tivo ocupadas. Con este tempo (di que é bo para «facer as filloas»), tenas frías. E xa non oe moito.

Asunción construíu un museo onde agora alberga todo o que fixo. Tamén os premios que lle deron, como o de Bergantiñán do Ano no 2007 ou os recordos de varias homenaxes. Monte Branco dedicoulle Festa das Letras no 2004. Por todo iso, di de Xosé María Varela que é un «bo home, moi ilusionado e moi parroquiano». Co que obtivo das súas publicacións fixo ese pequeno museo, pero xa se lle quedou pequeno. Teno cheo de pezas e tamén de reloxos artesanais. feitos por el. E funcionan todos. Alí non deixan de soar as agullas sinalando o paso do tempo. Quizais tampouco sexa algo casual que Asunción o queira así e tamén lle ten escrito ao tempo: Cunha raia de castaño/teño o meu reloxo preso/para contalas horas/do día que non te vexo.

Asunción di que escribe «no meu galego». O dela, porque afirma non saber «ben» nin o galego nin o castelán. Dío con esa ollada profunda de quen viviu moito, pero coa confianza que inspira o ser unha especie de conexión entre os tempos de antes e os de agora. Fala con sabedoría: «Antes o que era listo, era listo, agora son listos todos». Xa non escribe -di non ter tempo- e tampouco talla, porque o museo quedouse pequeno. Terá que retellalo no verán, porque lle choveu algo dentro.

Pasaron a visitalo moitos, para os que Asunción ten unha libreta nos que lle deixar as mensaxes. Mesmo houbo quen lle quixo comprar O nivel da vida, unha peza de madeira na que ela constrúe unha metáfora que sería dificilmente comprensible por moitos estudados. Ela dixo que non, «porque é a máis razoable que teño». Ao lado desa libreta na que lle escriben, ten unhas gafas, para botarlle olladas de vez en cando.

A Rexoubeira de Bergantiños segue lendo e recoñece á perfección todo canto ten que ver coa comarca. Admira as vistas que ten cara Carballo dende Segufe. Ela segue lendo e falando de Rosalía -o chaveiro do seu museo ten o seu retrato-, de Castelao, Bóveda ou de Alfredo Brañas.

O museo é pequeniño/máis grande no puiden facer/déixolle as portas abertas/para quen o queira ver. (...). Aquí estou e nacín/aquí cumprín o meu desexo/deixo para meu recordo/este fermoso museo. Ela mesma di que «sería distinto se nacese nos mundos de agora, pero fíxeno antes de tempo».

A obra da Rexoubeira quedará para sempre, pero coñecela a ela e a toda a enerxía que a rodea é algo que só se poderá facer mentres viva.