Unha viaxe pola pegada do Porto na historia da Coruña

«Seguramente ese fue el comienzo. Una playa que había allí, donde varaban las barcas. Ese fue seguramente el comienzo de la ciudad». A orixe da Coruña, cóntanos Martín Fernández Prado, presidente da Autoridad Portuaria, tivo lugar nas calas do Burgo. Alí comezaron a chegar as primeiras e rudimentarias embarcacións. As rías ofrecíanlles acubillo ante a bravura do mar aberto. 

Historia 

Os relatos máis coñecidos do nacemento histórico de Galicia están marcados polo misticismo mariñeiro e a súa peculiar unión ao mar. Trátase dunha comunidade orgullosa do seu excepcional enclave. Os galegos mostráronse sempre agradecidos por toda a riqueza que achegaron e seguen achegando as súas costas. É ademais famosa a historia outorgada á orixe das máxicas rías galegas. 

Cóntase que Deus, ao sétimo día da creación, repousaba sobre Santa Tegra cando apoiou a súa man e deixou marcada a palma e o trazo dos seus dedos. Con este xesto, moldeou a terra creando surcos de entrada á auga que hoxe en día son as rías. 

As rías, os portos e o mundo marítimo espertan nos galegos un profundo sentimento de pertenza e unión. E é que durante anos foron a base da economía, alimentación e estilo de vida da comunidade pesqueira. O mar e a súa actividade forma parte da nosa esencia e o noso ADN: «Fue antes el nacimiento del puerto que el de la ciudad. Seguramente el origen de A Coruña se encuentra en el movimiento de embarcaciones que se inició en O Burgo».

O relato homérico máis difundido sobre a orixe da Coruña en cambio, relaciona o nacemento da cidade co levantamento do seu faro, a torre de Hércules (o máis antigo en funcionamento) sobre a cabeza do xigante Gerión. 

Na historia da cidade e no seu proceso de expansión apréciase como o tráfico marítimo e a posición estratéxica do seu excepcional porto e faro motivaron a formación de núcleos urbanos. Precisamente a evolución da estrutura portuaria e a súa actividade, foron marcando o ritmo e as zonas de construción civil. 

Un enclave vantaxoso

Antes mesmo da chegada do pobo romano no 62 a.C atópanse vestixios de cando a actividade pesqueira máis incipiente concentrábase no Burgo e a maior parte da vida veciñal crecía ás beiras desta ría. Por aquel entón, non existía a lenda de Xerión, e o territorio que rodeaba á torre era coñecido como Farum, Phare ou Far, que a día de hoxe sería, precisamente, Faro. 

A vantaxe estratéxica, militar e comercial que supoñía esta saída ao mar, traduciríase no asentamento dun poboado romano. Chamábase Brigantium (Brigantia). Alí comeza o movemento de pequenas embarcacións de pesca de baixura que, co paso do tempo, empezan a poñer en marcha actividades artesanais e comerciais. 

A pesca e a peregrinaxe

Entre os séculos XII e XV acaba de establecerse na zona a pesca como actividade principal, o que será clave para o desenvolvemento económico da zona. É o momento no que adquire relevancia o Porto da Coruña.

É precisamente no século XIII cando se populariza o primeiro roteiro de peregrinaxe polo Camiño Inglés, chamado así por ser a travesía realizada principalmente por británicos, aínda que tamén lles acompañaban nacionalidades doutras zonas europeas. A maioría dos que desembarcaban por esta vía, eran ingleses e mantiñan relacións próximas e cordiais cos galegos.  

Distinguir ao turista británico era, en calquera caso, sinxelo. Existían dúas igrexas crave ás que acudían os viaxeiros para dar as grazas ao chegar á Coruña. Cando pisaban terra tras a longa travesía dirixíanse a dúas parroquias: á igrexa máis antiga da Coruña, a igrexa Santiago Apóstolo, situada en O Parrote, e á igrexa de San Jorge. Esta última era á que acudían os visitantes ingleses por ser Saint George o patrón de Inglaterra. 

O lazo entre a peregrinaxe, o porto da Coruña e as orixes da cidade é moi relevante. Son transcendentais ata o punto de que esta unión quedou reflectida no propio escudo da urbe. No seu símbolo poden verse plasmadas as sete vieiras típicas, representación da protección e acubillo que as costas galegas dan a todos os turistas e practicantes da tradición xacobea. 

No escudo da cidade tamén destaca a Torre de Hércules, símbolo da cidade desde que no século XIII o rei Alfonso IX decidise conformar dous centros civís e trasladase as actividades fundamentais do Burgo á Cidade Alta (actual Monte Alto) e á Cidade Vella (a día de hoxe, o casco antigo de Coruña).

Corsarios e resistencia coruñesa

Ante tal relavancia, non nos colle por sorpresa que o Porto da Coruña fose testemuña de grandes eventos da historia da cidade. Un dos máis recoñecidos foi o que acabou coas boas relacións entre Galicia e Gran Bretaña no século XVI cando tivo lugar o intento de asalto á cidade por parte do pirata Francis Drake e as súas tropas de corsarios. Este momento segue presente no día a día de todos os coruñeses e coruñesas grazas á heroína María Pita.

Ela, en vinganza pola morte do seu amado, liderou a loita contra os ingleses impedindo así que proseguisen cun asedio que podería chegar ata a catedral de Santiago. Deteunos cun berro que aínda hoxe é lema da cidade: «Quen teña honra que me siga». Sen este nobre acto da resistencia coruñesa, a cidade do Apóstolo podería sufrir un violento avasallamiento.

Pioneiros en misións humanitarias

Na historia do Porto de Coruña está marcada a lume a Expedición de Balmis, a Real Expedición Filantrópica da Vacina que arrincou en 1803, e que está considerada como a primeira misión humanitaria da historia. A clave estratéxica era transportar a vacina contra a epidemia de varíola a territorios como as Illas Canarias, Cuba, Venezuela e outros territorios latinoamericanos. O maior risco atopábase no método de conservación deste remedio para a súa posterior utilización. Nese momento, era imposible mantela en condicións óptimas para o seu uso máis aló dun par de días. Como se fixo? Pois coa inoculación do remedio en 22 nenos da Casa de Orfos da Coruña.

O plan tiña, iso si, dobre risco. Por unha banda, a varíola era a causante dunha das primeiras pandemias e das máis agresivas. A técnica que se aplicaba para lograr a inmunidade dos pequenos non era a máis puída e controlada, polo que implicaba grandes riscos para a súa saúde. Ademais, a travesía marítima na que se ían a embarcar representaba naqueles tempos un roteiro na que moitos perdían a vida cada ano. Todo este relato conforma un capítulo curioso e interesante da historia da Coruña e demostra, unha vez máis, como o porto foi fundamental en feitos de relevancia internacional e como a súa achega tivo un valor incalculable na nosa historia.

Institucionalización do Porto de Coruña

Por todas estas implicacións e polo crecemento da súa actividade, o Porto de Coruña configúrase como unha entidade estruturada en 1877. Desde ese momento, vai ser reformulado o seu funcionamento e estrutura en numerosas ocasións e tentouse adaptar a súa organización ás actividades que máis peso tiñan en cada momento. Nos últimos tempos engadiuse un obxectivo global: cumprir cada vez con máis criterios de sustentabilidade e autosuficiencia. 

Todos os galegos son conscientes da fortuna que teñen coa súa terriña e a cantidade de recursos naturais que esta prové. «No se entendería A Coruña sin la pesca», destacaba o presidente. Martín Fernández Prado móstrase convencido da importancia intrínseca do medio marítimo e a actividade pesqueira para o actual significado da cidade. Por iso, desde a institucionalización da actividade portuaria, buscáronse unhas maiores taxas de aproveitamento, así como unha enorme responsabilidade co medio ambiente. 

Reformas e evolución da estrutura portuaria

A primeira reestruturación importante do porto como institución oficial xestouse en 1909. Foi nese momento cando se dividiu a baía en tres peiraos. Isto permitía ordenar os tipos de porte e mercadoría. Co paso dos anos fóronse construíndo, engadindo ou modificando as zonas destinadas a cada tipo de embarcación e de material transportado. Nos seguintes 50 anos, o porto creceu aínda máis ata converterse en 1960 na quinta infraestrutura deste tipo máis importante do país.

Nese momento, grazas á relevancia xa adquirida, á construción dos peiraos de As Ánimas, o dique de Abrigo e as obras en San Diego, outórgase a concesión de establecer na Coruña a refinería. Un símbolo do desenvolvemento industrial da cidade que tiña, entre outras cousas, o seu reflexo na xa desaparecida Medusa. Tratábase dunha estrutura encargada de asegurar, almacenar e tratar as descargas de carbón. (Esta actividade a día de hoxe realízase na Central Térmica de Meirama). A maiores, é nos 70, cando se abre o Peirao do Centenario co obxectivo de diversificar o tipo de bens que entran e saen. 

Por desgraza, a pesar de todo o que nos regalaron os nosos portos e mares, existen algunhas pasaxes sombrías que os galegos terán gravados para sempre nas súas retinas. Ninguén que vise o cru flotando á beira da praia puido quedar indiferente. Durante todos os accidentes e afundimentos: o Mar Exeo, o Prestige ou o Urquiola ,a solidariedade e preocupación mostrada polos galegos foi inesquecible, demostrando sempre a súa unidade e compromiso co seu medio. Esta preocupación tan común é o motor do cambio e o que motivou outro paso fundamental.

Punta Langosteira e proxecto Green Port

Desta semente, nace no 2003 o proxecto do porto de Punta Langosteira no que se plantexa a construción dun peirao exterior na Coruña en prol da sustentabilidade. Hai que ter en conta que a pesca é unha actividade crave, base da economía e que se desenvolve no propio medio natural. A lonxa da Coruña conta cunha variedade e calidade nos seus produtos excepcional, superando as 100 especies, con produtos estrela como o lagostino. Un motivo máis que xustificado para realizar un esforzo por preservar as condicións propicias da súa costa. Por iso, perséguese trasladar o tráfico de substancias perigosas e contaminantes a un destino máis afastado do centro da Coruña. Co final da construción do porto exterior despexarase o porto interior da cidade, que ata o momento está encorsetado. Trátase por tanto dun avance que busca mellorar a seguridade, ampliar o espazo e a calidade de vida da comunidade. Todo o proxecto xestiónase como un investimento público-privado e iniciaba a súa actividade no 2012. Tres anos máis tarde establecíase alí a primeira empresa e comezaban a reapertura e as obras de urbanización e humanización das zonas da Mariña e Ou Parrote.  A institución do Porto acudiu de feito ao evento de APD «Líderes que  dejan huella».

Durante moito tempo, debido ás múltiples obras e operacións que levaron a cabo no porto interior, mantivéronse pechadas partes que eran tradicionalmente de tránsito veciñal: «La ciudad siempre estuvo acostumbrada a pasear por el puerto. Me genera una enorme emoción cuando me para la gente en la calle y me da las gracias por volver a abrir algunas zonas» 

Sustentabilidade e coidado marítimo

Todo este proxecto englóbase baixo o nome A Coruña Green Port. Con el, preténdese levar a cabo o proceso de descarbonización. Hai xa tres empresas que producen hidróxeno verde, nove aeroxeradores mariños, trabállase na automatización de operacións portuarias e estúdase o tema dos biocombustibles. O criterio á hora de tomar novas decisións téñeno claro: «Intentamos ser lo más sostenibles que podemos». Teñen como obxectivo ser autosuficientes en menos de 2 anos. 

Esta máxima ambiental e todos os esforzos investidos posibilitaron o rescate e refuxio de ata 20 barcos estranxeiros que se achaban en problemas e portaban ata sete cargamentos nocivos e contaminantes. En si mesmo, este dato demostra que a instalación de Punta Langosteira cumpre co seu propósito e que a súa existencia pode supoñer unha revolución na preservación dos océanos, permitindo que as actividades do medio desenvólvanse de forma máis consciente, responsable e con maiores garantías de seguridade. Un exemplo destas actuacións sería o caso do buque/tanque en 2016 Max Jacob.

Éxito e previsións

Nas súas múltiples fases, A Coruña Green Port conforma un proxecto urbanístico tan importante, que xa no 2013 recibía o premio San Telmo á mellor obra de enxeñería civil. Desde a súa inauguración foi un proxecto líder en innovación e galardoado en múltiples ocasións.

De fronte ao futuro, prevese enlazar unha vía ferroviaria co porto exterior o que permitirá trasladar facilmente o petróleo e conseguir a mudanza de Repsol a Punta Langosteira. Tamén se seguirá traballando no porto interior para permitir a entrada de ferris e acondicionar esa zona para un maior goce turístico e aproveitamento de zonas comerciais, de lecer e zonas abertas ao paseo.

Por todas estas accións premióuselle na categoría empresa do Sustainability Day. O proxecto seguirá adiante cos seus obxectivos claros e a súa forma de laboratorio ou Hub de xeración enerxética. Isto conseguiuse grazas á implicación dos directivos da institución e o seu profundo desexo de cambio. Martín Fernández Prado asegura que se sente «orgulloso de algo es de ver cómo la gente quiere al Puerto de A Coruña. Este proyecto me ha reforzado en que ese sentimiento de unión con nuestro puerto lo tenemos los trabajadores, pero es también de la sociedad en general».

O proxecto do porto exterior pode ser catalogado a día de hoxe de éxito xa que superou con fartura as expectativas iniciais e os obxectivos de liberar o tránsito de substancias contaminantes. Ademais, aumentou a protección do tráfico marítimo da zona e está a abrir a posibilidade de reacondicionar os espazos do centro urbano. 

Esta é a historia dunha cidade ligada ao seu porto. E a historia dun porto que, tras anos de espera, volve abrirse para o goce dos seus veciños.