Este é o día do frío e da choiva. Penso agora nesta hora retirada, vellos compañeiros, que logo nos abandonou a nosa mocidade. Mais este é tamén o único día digno de ser vivido, todos os demais quedaron atrás. Quero decirvos algo. Primeiro, a nosa aldea, o escenario das nosas andanzas infantís, deixou de ser descoñecida. A televisión galega púxoa no mapa. Por mor dun tráiler que, coma un enorme barco, quedou encallado na curva do Pintuco, xa saltou ao mundo mediático. Agora xa existe. Nunca cando eramos pequenos soñaramos que chegara a ser noticia. Segundo, como supoño xa sabedes, morreu Moncho o Carpiño, que Deus o teña na gloria. Que un recorde ningún home na nosa aldea viviu tantos anos, quedou a dous palmos do século. Pero a señora Rosalía é máis vella e aínda sae da casa para pasear: fará 99 o vindeiro mes.
Coido pois, compañeiros, que é hora de rescatar do esquecemento aqueles seres pintorescos, aqueles que tiñamos por «toliños». Eran da aldea, pero vivían fóra da comunidade: non tiñan oficio nin beneficio. Non sei vós, pero un nunca soubo a verdadeira historia daquelas criaturas que, coma as que pululan polos libros de Robert Walser, non exactamente pícaros, pois non o eran, saían todas as mañás dos cubertos ou das súas casas, onde durmían ao lado dos seus familiares, e camiñaban sen rumbo fixo até Boiro, onde pasaban todo o día. Regresaban aos atardeceres coa luz dun certo desprezo escintilando nos seus rostros. Acordádesvos de Agutín o Peiteado, Candidiño o Fufú ou de Esmeralda?
Un nunca soubo o motivo que levou á señora Vicenta a vivir soa, practicamente illada, naquela casiña de pedra que estaba (aínda está pero sen teito e cuberta de hedras e maleza) na entrada da corredoira que ascendía pola aldea ata o monte da Jurita. Ela aínda era moito máis inquietante cá Esmeralda. ¿Quen de vós se atreveu a penetrar no seu territorio privado, onde ela case sempre se agochaba detrás do seu pequeno fogar? ¡Dicide a verdade! Ninguén.
E logo estaban os que viñan de fóra. ¿Lembrades a Ramón da Arousa? Visitábanos de vez en cando. Era alto e fraco. Tiña unha mirada intimidante, mais parecía bo home. Fendía leña ou facía calquera outro traballo para gañar a comida e poder durmir entre a palla dos alboios. Logo dunha pequena estadía cambiaba de aldea. ¿E recordades a Xan Ramón, o que nos cortaba o pelo? Faciámolo arrabear cando ao lonxe lle chamabamos Explota Carolos. Xan Ramón vivía coa súa irmá e co seu irmán Jesús o Latoeiro na entrada da antiga estrada entre Boiro e Abanqueiro. Cando iamos para a escola nin nos atreviamos a pasar por diante da súa casa por se se lembraba de nós. O Valor non era o noso. De feito, encolliámonos diante dos xemidos dos animais e dos paxaros.
Eles eran seres distintos, pois case non se relacionaban con ninguén. Non lles tiñamos exactamente medo. Pero intuíamos que os seres distintos cedo ou tarde infunden certo temor. Nunca fomos crueis con eles. Nós eramos rapaces que nos adaptabamos ben á choiva e á lama dos camiños no inverno. Eramos flexibles coma os vimbios. Eramos camaradas dos cañeiros, dos latoeiros e dos afiadores. Gustabamos dos xogos cando as sombras cubrían as casas, pero sobre todo amabamos o sol, a fogueira de San Xoán e as festas do verán. Gozábamos coas incursións nas hortas dos veciños para limpalas de froitas, e tamén con todo o que nos axudara a aumentar os lazos da nosa amizade, que medraba cando atravesabamos as brañas para achegarnos aos figos chumbos que brillaban baixo a luz nunha eira da aldea de Brión, mesmo eramos bravos para brincar polos campos de estrugas. E ademais, aínda que algunha vez lles caía algún landrazo, eramos piadosos cos animais, cans e gatos eran uns compañeiros máis.