Seguindo a corrente do río, na entrada de Brazos a túa aparición fai que un verderolo levante o voo. O seu verde limón con manchas escuras nas ás brillou no aire do primeiro domingo de xuño. Míralo e, de súpeto, pregúntaste por que andas sempre a remover na auga da infancia, a remoer no muíño da aldea. Pensas: é alguén que dorme dentro de ti e de repente esperta e fala. Como agora, que che di: lémbraste de que estamos no tempo da recollida das mazás brancas de san Xoán, si, aquelas que vixiaba con vara de ferro a tía María nada máis sentir a vosa presenza na horta? É unha voz que xorde para che recordar:
Nunca esquezas que vós erades xente miúda, sen importancia. Mais bastante educada. Ademais de guiadiños, obedeciades sobre todo a tremenda autoridade do silencio que caía sobre vós cando atravesabades o bosque ao volver da taberna de Brión cos encargos que vos fixeran vosas nais. Nunca esquezas que cheirabades a cal e sulfato cando andabades entre as viñas nos meses de maio, xuño e xullo, e que os cans ouveaban nos cubertos cando había tormentas ou cando morría unha veciña ou un veciño. Que erades de andar coa lama nos zocos e de pór as botas de goma para irlles botar a auga ás brañas nos atardeceres de verán. De ripar a flor do trevo, de mallar a avea e a mosqueira e logo mesturalos para facer a semente da herba, que se sembraba entre o millo. Recorda que, coma vosos pais e irmáns, tiñades as mans anchas, os dedos gordos e as unllas cheas de terra.
Nunca esquezas que sabiades interpretar os signos dos tempos que de vez en cando alumeaban no ceo das noites estreladas. Daquela xa erades capaces de adiviñar que se aproximaban cambios. De intuír que o voso pequeno cosmos ía mudar de pel coma o facían as cobras, mais vós non quedastes cegos, como lles pasa momentaneamente aos réptiles. Decatástesvos de que a distancia entre o onte e o hoxe por vir non era un caramelo enganoso. Pensabades que os vosos escasos medios non eran tan miserentos nin insalubres coma anos máis tarde algúns quixeron debuxar, os mesmos que talvez agocharon as penurias que pasaron os que, de entre vós, buscaron mellor sorte fóra e acabaron nos escuros, húmidos e estreitos cuartos dos suburbios das grandes cidades.
Nunca esquezas que sodes de aquí, nin te avergoñes daquel pequeno universo onde todos vos coñecían e a todos coñeciades. Que medrastes entre o olor dos rosais e o cheiro a esterco, entre o sabor doce da froita madura e o fedor dos cortellos dos porcos que levabades a comer landras baixo os carballos ou á praia para que lavasen con auga salgada as patas roídas polos ratos. Que pasastes noites sen luz eléctrica, pero tiñades outras fontes para iluminar as vosas humildes casas, onde non había goteiras porque todos os veráns se reparaban os tellados, coma os mariñeiros carenaban e pintaban os seus barquiños.
Recorda. Nunca botastes aos mendigos dos cubertos, nin lles negastes unha codia de boroa ou de pan nin un vello cobertor para que se tapasen cando durmían entre a palla. Sabiades que non tiñan onde ir e menos nas noites de choiva e frío. Como vos pasou a algúns, cando uns indesexables vos chimparon dun piso nun mes de decembro. Mais iso tivo lugar nunha cidade moi afastada da vosa aldea. Aproveitas un descanso desta voz que nunca para de lembrar todo o que foi e nunca máis volverá ser para berrar: Compañeiros! Nós resistimos porque só resisten os que nos adicamos a cultivar a topografía do risco, a inventar plans para asaltar as cerdeiras das aldeas veciñas. Resistimos porque están gravadas na memoria as vareadas que levamos. Por iso, pero tamén porque nós sempre recordamos.