Cando na baixada cara a Insuachán te paraches para observar unha finca valada cun muro e que tiña unha casucha no medio, ao mesmo tempo que contemplabas o val de Cespón, alentaban en silencio as rochas e as laxes na faldra do monte. Na agrisada tarde de maio durmía a aldea nunha inmutable calma de granito. Pola retina dos teus ollos comezaron a deslizarse os piñeiros, as xestas floridas, os carballos e castiñeiros... as viñas escuálidas, os campos, algúns labrados e outros sementados, pero a meirande parte abandonados, como testemuñas ou ruínas dun mundo que foi, pero que xa nunca máis retornará. Como lle pasou ao tempo dos amorodos cando cultivabamos o noso tenro amor, querida miña.
Tamén se ían deslizando as hortas, as verduras e ceboliños, as leitugas e os froiteiros: laranxeiras, limoeiros, ameixeiras, pexegueiros... E entón recordaches que vén vindo o tempo das cereixas. Sempre chega. Nunca falla, entra sempre no derradeiro tramo da primavera. No arranque desta estación, lembrades compañeiros?, sempre se enchía de bostas a nosa corredoira. Era a época de sacar o gando das cortes para levalo a pacer nos prados. Eran os días de espertar e desempoar os arados, que durmían os seus oxidados soños colgados nas paredes dos cubertos, entre as teas das arañas. Era cando entraba a tempada do cheiro ao esterco, o de preparar os campos para pór as patacas e os chícharos, ou máis adiante para sementar as fabas, as xudías e o millo, este millo que agora está agromando diante da túa cansada mirada.
Cando nós visitabamos clandestinamente as hortas dos veciños para gatear ás cerdeiras -nesta, coma noutras árbores, o máis rápido era sen dúbida Bento- aínda nós criamos na Santa Compaña, aquela procesión nocturna de almas en pena, que ninguén quería encontrarse, que tiña un fachuzo na cabeceira e percorría a aldea nas pechadas noites de inverno. Compañeiros!, vós xa non credes na Santa Compaña? Estades seguros? Nunca esquezades que somos fillos de labregos, e que estes sempre foron supersticiosos!
E mentres contemplas, baixo a fina choiva que cae, aló no fondo unha lingua de mar da ría de Arousa, lembras que a tardiña de onte choraba cando descendendo das aldeas da montaña te desviaches da ruta para aparcar o coche fronte do Pico da Moreira. Sentaches nun penedo para mirar para o fondo do val de Enseño e Pumar do Río. E viches como as casas se despreguizaban tendidas ao sol. Brillaban os seus pardos tellados acariñados polos oblicuos acios da luz do día, que ao mesmo tempo iluminaban a figura de dous labregos (home e muller) sulfatando as patacas á beira do río. E cando te deches conta xa tiñas os ollos ateigados de bágoas.
Volviches ao coche. Arrincaste e cando aparcaches preto dun lugar da aldea de Pazos, empezaches a camiñar. Primeiro visitaches a egua Lúa e logo entraches nunha leira sen cultivar. E escoitaches o canto dos grilos.
Segundo avanzabas entre a herba ían calando e uns pasos máis adiante recuncaban na súa monótona melodía. E estabas concentrado nisto, cando de súpeto a túa imaxinación encheuse de imaxes que che evocaron unha formidable canción de The Mirrors titulada Juanito Laguna duerme con grillos, que estaba incluída no álbum Circles lines in the sky, marabillosa música fronteiriza, entre dous mundos, dúas culturas, envolvida na quente calidez hipnótica da atmosfera mexicana.