Como a Susana San Juan de Comala, fai moito tempo que te fuches. Fúcheste e levaches contigo as poucas follas que aínda adornaban as árbores da aldea. Recordamos, nosa irmán, o día no que enmudeciches para sempre. Era decembro e o ano xa terminaba. Era noite. No ceo brillaban as estrelas. Fóra había festa. Escoitábanse música e cánticos. Estoupaban foguetes no aire.
Dentro, o noso silencio acompañábate, e á vez gardaba nun lugar seguro a nosa dor, gardábao máis aló dos montes, onde tamén se agochara a lúa. E ti, diante dos nosos pálidos rostros, quieta e fría: eras o corpo dunha muller que xa non era deste mundo. Fúcheste coas primeiras sombras da última noite que pechaba un ano de infausto recordo.
Mais, aínda que xa fai moitos anos que te marchaches coma a luz fuxidía dos primeiros días de inverno, non penses, cara irmá, que nos esquecemos de ti. Se acaso algún día non te lembramos, unha vella toalla desfiañada polos costados, a única que resiste daquel feixe que nos regalaches cando casamos, vén e fálanos de ti. De cando nos secabas as caras e as mans cun vello trapo coma ela cando eramos uns nenos.
Din que recordar pode doer máis ca vivir. De feito, pensamos que non se pode ter nostalxia do non vivido, ou si? E como ti ben sabes, irmá querida, isto é así para os que coma nós percorrían todos os días os pedregosos, sinuosos e fríos vieiros da infancia. Deste xeito rememoramos a travesía dende a asilvestrada nenez até a adolescencia vivida nun internado compostelán. E de paso lembramos cando regresamos á casa para pasar as vacacións de Nadal e fomos na motora de Moncho o Luro a Vilagarcía para mercar roupa. Ti, ademais de traballar nos campos e na praia, eras a costureira da nosa casa. Tiñas unha máquina da marca Singer. Entendías de roupa e ademais sabías probar e elixir.
Ao pouco de chegar á cidade arousá, entramos nunha tenda e botácheslle o ollo a unha americana moderna, unha chaqueta que tiña un corte pequecho na metade da parte baixa das costas, á altura do arranque das cachas. Probámola e como nos quedaba ben, mercámola. Entón descubrín que eras unha infatigable releadora (unha calidade que agora non se practica, porque arestora é propia dos países pobres, como antigamente o era o feito de camiñar). Estreámola polos Reis. E cando regresamos ao internado, mesmo causou expectación entre os máis achegados e coñecidos, algúns dos cales se esmendrellaron de risa.
Anos máis tarde, descubrimos que esta prenda, co corte nas costas e de finas solapas, posta sobre unha camisa de pescozo estreito, cunha gravata fraca cun nó moi pequeno, era o vestiario preferido dun movemento británico chamado MOD, composto por mozos afeccionados á música pop e ás motocicletas. Era este movemento o oposto aos rockers, mozos que puñan chupas e botas de coiro, e levaban longas melenas cotrosas e barba, e andaban en motos moi ruidosas, coma eles eran. Hai unha película, Quadrophenia, de Franc Roddan, na que se aprecia ben a diferenza entre os dous movementos.
Antes de que derivase naquela versión dos 70, onde semellaba que tiñan metido un rachón dende a metade das costas até o cu, aquela chaqueta tamén estivo de moda entre nós. Eran moito os mozos que xa as puñan antes de acabar a década dos sesenta, tanto para ir ás festas coma para ir aos bailes e discotecas. De feito, unha boa amiga nosa sempre lembra a anécdota que lle relataba súa nai sobre esta prenda tan de moda por entón. Segundo esta, cando estaba coas amigas diante do cine da vila, e pasaba unha cuadrilla de mozalbetes con esta peza de roupa ao lombo, dicían en voz moi baixa: «Mirade, eses levan chaquetas de peido libre!».