Parou o vento. Fai algo de fresco. Fulgor do atardecer. O ano tróuxonos días escuros, mesmo no mes de agosto. Nestas xornadas anteriores ao Santo Sanmartiño, a terra húmida recende a morto e ata os camiños resultan ásperos para os animais. E a cera e as candeas reinan no santuario e no cemiterio. É o tempo de rezar axeonllados, e tamén o de pronunciar as palabras do lume, palabras que, máis aló da linguaxe, comunícannos coa lingua dos mortos. Nós sabemos da cinza, da borralla que nos conecta co po no que eles se transformaron.
Tardou. Pero xa veu o tempo da choiva. Había seca. Pero chegou a choiva. Visitounos nas incertas horas de carbón da noite. Xa se retirou o lume, pero aínda hai pegadas da seca. Coa auga caeron as castañas dos ourizos e tamén as follas das árbores, que teñen alfombrados os sendeiros e pasantías por onde transitan as coquetas perdices con andares temerosos por se tropezan coas escopetas dos cazadores.
Nós aproveitamos a auga para xirarnos e mirar atrás. Para mirar atrás e pensar nalgúns dos dons que non sabiamos que nos podía regalar a tan temida vellez. Primeiro: colocar unha coroa de peonías murchas sobre o esforzo realizado ao longo de toda unha vida, inda que esta teña sido sinxela, humilde. Segundo: admitir a impotencia da nosa rabia fronte da loucura da humanidade e a ferida e a cicatriz que nos fixo e deixou a risa diante do que non nos divertía. E terceiro e derradeiro: asumir a dor de ter apertado o retorno de que todo o feito e sido aconteceu porque así o quixemos. E ademais aceptar tamén as vergoñas xeradas polo descubrimento a posteriori do mal feito, o cal danou a outros, aínda que noutro tempo o levásemos a cabo en nome dalgunha virtude que máis tarde se revelou errónea.
Cae a tarde sobre as lápidas do cemiterio. Nós nacemos de todos os mortos que aquí xacen. Descende a luz sobre a apartada capela do Santo Sanmartiño, pequecho e recollido templo que non figura nos libros de historia da arquitectura relixiosa (eclesiástica) da nosa terra. Como tampouco nós, vellos compañeiros, pasaremos ás páxinas da historia do noso concello. Os nosos nomes, coma os de todos os da nosa comunidade, caeron, caen e seguirán caendo no regato do esquecemento. Nin sequera figuraremos nas páxinas dese libro nunca escrito que levaba por título Os nenos que a tía María sorprendeu enriba da maceira.
Linguas de néboa lamben as feridas que a lanza do lume fixo no costado da montaña. Miramos no corazón da luz e atopámonos co silencio. Estamos nunha media tarde do dourado outubro que, segundo nos contan acotío, declinará nun sombrío novembro, tralo cal o novo ano empezará a murmurar no noso branco cuarto, meu ben! Aínda non veu o frío. Tampouco acendemos aínda o lume coa leña acumulada sobre a lareira. E sen embargo, xa están chamando á fiestra os días de Santos e Defuntos.
Coma fillos de labregas que se inclinaban sobre as áridas lombas do monte coas eixadas entre as mans, nós eramos case invisibles. Case ninguén se decataba da nosa presenza, ninguén agás para o agudo e correúdo estanqueiro de Graso, que sempre o vía todo cos seus ollos de falcón vixiante sobrevoando o ceo dos campos e aldeas. Era mesmo quen de percibir como a luminosa primavera amosaba os seus patucos brancos de recén nacida polas fendeduras dos días fríos e chuviosos de febreiro, que enchían os leitos dos regatos, secos desde antes do verán.
Vén. Vén xa decembro. Tráenos outra vez a boa nova! Lembramos que en setembro almacenamos leña para o severo inverno. E coma nos anos da nosa infancia sentamos nos cornechos ao redor da fogueira para falar. E mentres falamos, bebemos viño tinto quente e rimos a esgalla, non pensamos en que pagamos impostos, aínda que sexamos pobres.