Cando abril maiea, o cuco cuquea e a merla merlea, merlea pola mañá cedo e no atardecer. Xa estamos en xuño. Despois de anos, moitos, na ponte do río Dotronco, en Loxo de Arriba, volviches mirar unha bubela. Lembrades esta fermosa ave, meus vellos compañeiros? Cando eramos rapaces, escoitabamos e viamos este paxaro de lustrosa e variada plumaxe como construía o seu niño nun dos buratos que tiña nas paredes a adega de Vitorio e de Elena a Sacristana por enriba do curral que a rodeaba. Só outra ave de tamaño semellante nos parecía talvez aínda máis preciosa: o vichelocrego ou ouriolo. Os dous tiñan algo en común para nós: era complicado achegarse a eles, anque por motivos ben diferentes.
Este último, ademais de espantadizo, fuxidío, tiña e ten o mal ou bo costume de colgar esa pequena obra arquitectónica que son os seus niños en árbores altas e nas puntas das ramas máis longas. De entre nós, recordades?, só o escorregadizo e fraco Bento o Carpiño era quen de achegarse a eles. Polo cal unha vez tivo que pagar un bo prezo: partiulle a póla cando estaba a punto de rozalo cunha man: caeu nun mar de toxos, xestas, fieitos e silvas en Faldexín de Abaixo. Non rompeu nada, pero marchou para a casa co corpiño todo rabuñado e coxeando.
No que atinxe á bubela, pese a que nos tiña enfeitizados a beleza da súa plumaxe e súa crista fachendosa, tiña moi mala fama e sempre a tivo durante a nosa infancia e adolescencia. Criamos o que nos dixeran de nenos: ese paxaro era tan bonito como forte era o cheiro que expelía o seu corpo e mesmo o furaco onde tecía o niño. Talvez por iso nunca gabeamos ao curral desde onde podiamos acceder ao oco da parede con suma facilidade. O que de todos os xeitos nós ignorabamos era que as bubelas desprendían ese cheiro tan repelente só durante o tempo da crianza dos seus pitiños, pero cando estes se independizaban deixaban de cheirar, pois o aire fedorento empregábano estas aves como arma defensiva ante posibles inimigos da crianza.
Ademais da súa fascinante plumaxe e crista, as bubelas emitían e emiten unha hipnotizante melodía, que volvemos escoitar sentados nas pedras da vella ponte de Loxo de Arriba. Tendo o murmurio da auga do río como baixo monótono de fondo, era posible captar o doce canto, a melodía dunha soa nota, que mesmo paraliza os inimigos das súas crías, normalmente dúas, e disolve o seu cheiro inmundo. E de súpeto, logo dunha pausa, lanzaches este interrogante: que sabe de todo isto a afamada novidade tecnolóxica que se denomina ChatGTP?.
A interrogación continuou bailando na túa cabeza cando avanzabas pola pista de terra por debaixo de A Feosa. Entón, unha bandada de pombas abandonaba un campo recentemente fresado. E lembraches que cando rapaz, na vosa casa fresábanse as leiras coa grade ou agrade: un aparello de labranza en forma de grella grande (cadrado), de madeira ou de ferro, con dentes na parte inferior cos que se desfacían os terróns. Nalgúns casos púñaselle unha ou varias pedras enriba para fincarse contra do terreo. Normalmente tiraba do instrumento unha vaca que conducía ou túa nai ou unha das irmás de máis idade. A ti sentábanche enriba da pedra máis grande. Isto era o contrario do canizo, un aparato agrícola de forma rectangular, feito con tres ou catro táboas xunguidas por vimbios dos máis gordos, encima do cal ían unha ou dúas persoas. Unha vaca por diante tiraba do artefacto, que servía para achandar un campo labrado ou sementado.
Paraches para ver que dirección collía a bandada de pombas. A algúns nada lles importa o voo dos paxaros. A ti tampouco, pero gústache velos. Dirixiuse cara á escura ladeira da montaña, onde agonizaba a última luz da tarde entre matogueiras somnámbulas.