Mentres traballas enlatando e abatendo na viña, gozas da calma da primeira tarde tibia, con sol e nubes, pero sen chuvia, despois dunha semana enteira pasada por moita auga. Cando chegaron desde o leste os estorniños e se pousaron no fío do tendido eléctrico, aparcaches os labores e descendiches polo camiño afelpado de herba até a pequena e rústica capela da aldea. Unha cabra solitaria lamenta o seu encerro na horta, que comparte cun can tan novo que, como diría Olga Novo, aínda está aprendendo a ladrar. A calma vespertina brilla envolta nunha aura de sagrado silencio, tanto que estremece.
Parácheste na primeira encrucillada da estrada, fronte ao camiño que sobe cara a Jurita. Miraches ao redor. Aló no fondo divisaches a praia da Agañán e a pedra do Camarón. A marea estaba abaixo. Aquí, baixo os teus ollos, a casa de Pepa de España. Logo duns minutos pensas: Compañeiros!, recordades os alcumes da xente da aldea de cando eramos uns rapaces? Agora, que xa pasamos o cénit do inverno, recito lentamente os que me veñen ás desvencelladas cancelas da memoria: Pachoqueiros, Perellos, Merelleiros, Gabachos, O Cadete, A Cucaina, Cacharros, Catuxos, As Jaspacheiras, As Cajallas, Pintucos, Rucos, Carpiños, O Belán, As Ratas, A Carmona e Os Carmóns (Salustiano, Victorio, o pai de José O Jato, e Benito O Bousón), Os Fufús, Padoeiros, Roxos, Calceteiros, A Martela, Os Barreiro, O Xurelo, Marreiros, Os Peiteados...
Camiñas por un treito que pervive da vella corredoira, bordeando o muro da horta de José Manuel Paz. Un pouco máis abaixo, instintivamente quedas quieto debaixo dunha vella oliveira que recoñeces inmediatamente. Isto é territorio Xampás. E xa estás case fronte á casa onde naceu túa nai. No teu cerebro unha imaxe turra por outra: a casa está pechada. A túa imaxinación abre a porta e, de súpeto, na túa pantalla cerebral vés o teu avó coa súa barba branca sentado diante da lareira. O avó Benigno fronte do lume. Mira como bailan as charamuscas. Como as chamas arden núas, coma ondas de luz encarnadas, chamas que parecen paxaros que queren erguer o voo, que queren fuxir pola cheminea. O avó mira, mais non hai medo na súa ollada petrificada.
E mentres estabas alí, naquel abandonado e esquecido curruncho, sacándolle o óxido ao tempo, volves pensar nos teus colegas da infancia e, como se fosen contas dun rosario, recontas os nomes dos distintos sitios da vosa xeografía, dos cornechos que aínda están vivos no mapa topolóxico que resiste na túa cachola dende fai máis de setenta anos: A Carballa, A Devesa (agora alí xa non cantan os galos cando chega a alba!), As Certaíñas, As Cabadas, A Capilla, Tarrío, Lara, A Jurita, O Portal dos Carreño, O Cruceiro, As Barreiras, O Regueiro, A Boqueiriña, O Canto, Os Carriles, Os Lombos, As Bouciñas, As Fontaíñas, Miñortos, Os Laguchos, Os Fríos, O Montiño, Faldexín, Novelle, Loncres, O Souto...
Despois de tomar un pouco de alento, vas e dislles: Lembrades que as patacas se puñan a secar na barrenla o mesmo que o viño se gardaba nas adegas? Recordade, recordemos. Daquela, para todos nós todos os lugares e os seus nomes resoaban nas nosas cacholiñas porque falaban coa forza dos signos que tiñamos que interpretar cada día. E por iso sabiamos o nome dos lugares doutras aldeas, como tamén os alcumes de moita máis xente. Pero aínda así, xa sei que algúns virán coa retórica de sempre: que se sempre recunco nos mesmos sitios e nos mesmos tópicos. É certo, vellos colegas, pero tamén o é que até as anguías retornan ao limo que as veu nacer.