EN PRIMEIRA PERSOA | «A miña vinculación coas abellas foi dende o berce (...) Estaban antes ca min»
30 jul 2021 . Actualizado a las 22:30 h.Naquel tempo as casas da parroquia tiñan moitas abellas nas lacenas. Na casa onde nacín había cinco integradas na pedra. Fixéronas cando a construíron, 1810. Dúas estaban na corte das vacas. Outra no sitio do toxo. As dúas restantes, nun cuarto da casa, aínda activas. A miña vinculación coas abellas foi case dende o berce.
Adxudicáronme desde rapaza un cuarto cunha cama de castiñeiro, dúas mesiñas de noite, un roupeiro e unha mesiña apolillada para pousar os libros da escola. Pola parte interior do cuarto había dous ocos cubertos con táboas e cos bordos recebados con bosta de vaca. Abrindo as contras, a cada lado da fiestra víanse dúas piqueiras na fachada por onde entraban e saían as abellas. Enfronte, un cabazo e unha corte dun boi semental. Iso era todo. Ter as abellas nas lacenas era rexido por un uso e costume ancestral. Elas estaban antes ca min. O meu cuarto gozaba de certo privilexio: tiña ambientador con olor a mel todo o ano e o zunido das abellas axudaba a durmir. Son aromas da infancia que nunca se esquecen. O mesmo me pasaba co pan recén forneado. Co petricor, ese olor a terra no aire despois de chover e tamén co xabón que usaba meu avó cando se afeitaba. O da Toxa.
A vida cotiá facíase en presenza delas, das abellas. Era o normal. E cando viña alguén de fóra que lles tiña respecto, diciámoslle: «Pasa, pasa, que non fan nada. Están afeitas á xente». Algunha aguilloada houbo, pero tamén trabadas de cans, cornadas de vacas ou candieiros das bestas. As abellas traballaban en perfecta harmonía co resto da aldea e nós faciamos o mesmo de cara a elas. A vida cotiá en relación as abellas era así a meirande parte do ano, agás en dúas tempadas, as da castra:
Se queres mel
castra por San Miguel
e se queres abellas
castra polas Candeas.
Nas aldeas había para cada cousa o seu tempo, e un era o de castrar as abellas. Aos vellos non lles importaba que aos rapaces non nos gustasen estas tarefas. Íase. Dúas desencaixaban a miña vida cotiá: a matanza do porco e a castra das abellas. Doíame ver morrer ao porco. Nese día os meus vellos eran para min asasinos sanguinarios. A castra faciámola despois do verán, arredor de San Miguel.
Non me gustaba ese día, pois sempre quedaban restos de mel no meu cuarto. Os mobles, roupa e libros da escola permanecían afumados durante ben tempo. Moitas abellas escagalladas polo chan e maila roupa da cama. Nesa noite non podía durmir no cuarto por medo as picaduras. Meu avó sempre nos ensinou que nunca se debían matar as abellas. Dicía que o que mata unha abella ten cen anos de pena e o que mata un abellón ten cen anos de perdón. Eu pensaba: E que culpa terá o abellón? Teño lido sentenzas doutros séculos onde había litixios polo roubo de colmeas ou saqueo de alvarizas. Incluso con penas de desterro. Eran considerados delitos atroces.
A descuberta de alvarizas
Na miña casa escoitaba dicir isto de «polo camiño da alvariza» ou «polo herbal contra abaixo a alvariza», pero nunca lle dei importancia. Sabía o que era unha alvariza, pero daquelas que vía en fotografías pertencentes ás do Courel. Un día preguntei o por qué da razón pola que lle chamaba así, Alvariza. Contestáronme que realmente había unha alvariza. Corenta anos alí e nunca a vira. E vaia se estaba. Cando saíu a luz aquela alvariza oval, sentín xúbilo, pola satisfacción do achado, e cabreo, por vivir alí corenta anos sen vela nunca. Pedinlle a meu curmán que me ensinase a da casa onde nacera miña avoa. E alí estaba tamén. Tan ben coidada. Outro amigo levoume ao lugar de Romar, concretamente á alvariza da fonte do Rosal. Logo, á Alvariza do Arcebispo. E outra máis onde un enxame pegou con nós. Viñemos cunhas cantas aguilloadas. Agranzón, Sarteguas, Grixoa, Berdoias, Cibrán…foron os primeiros lugares a onde fun. E así, por curiosidade naceu aquela idea perenne de «ten que haber máis». E había. Foise fraguando ese desexo por descubrilas.
Logo, xa me fun vinculando a cousas que tiñan que ver co patrimonio por ser fundadora xunto con outros dez compañeiros da asociación Apatrigal. Na entidade descubrín o sentimento pola etnografía e antropoloxía galegas. Foron aparecendo no meu camiño persoas que facían traballos de valor incalculable. Da man de Natividad Rey, que co tempo pasou de ser compañeira a amiga, coñecín ao gran mestre antropólogo e mellor divulgador Rafael Quintiá.
Acabei iniciando un traballo de investigación sobre as alvarizas, un ano mergullada entre libros, revisando bibliografía, falando con informantes, visitando lagares, recompilando toponimia, descubrindo alvarizas, costumes, datos referentes ao mel e a cera, historia, consultando mapas, cotexando documentación, percorrendo montes e aldeas, anotando anécdotas, contos, gravando historias, fotografando, sacando conclusións... Si, un ano entre libros, pero cinco adentrándome no corazón dos montes cun fouciño e un móbil. Non podo esquecerme de darlle as grazas a toda a xente das aldeas que me axudou. De todas estas alvarizas, unhas están restauradas, outras ben conservadas a pesar do tempo, moitas desaparecidas; pois só conservan a toponimia ou sábese que existiron polas informacións da xente máis vella, outras moi deterioradas. As restantes que si existen e non sexan restauradas ou polo menos limpas e conservadas pasarán de novo ao faiado da memoria ata a súa total desaparición.
Son un patrimonio esquecido. A pesar de que hai alvarizas noutras terras, podemos dicir que aquí temos tamén o noso valedor patrimonio. E que no seu día tivemos estes apiarios en funcionamento, así como tamén as lacenas integradas nas paredes das casas e cortes, lagares activos, cereiros recoñecidos, e labregos abelleiros en todas as aldeas da Costa da Morte. Estas construcións, tanto alvarizas como lacenas incluso son máis vellas ca Torre Eiffel, ca Sagrada Familia ou ca Estatua da Liberdade. O desleixo do noso patrimonio favorece a perda da autoestima como pobo galego. En Galicia temos un problema de coñecemento e educación patrimonial. Mentres non xestionemos isto, non podemos ofrecerlle aos de fóra as marabillas que temos se non cremos nelas e non as conservamos.
DNI. Carme Toba Trillo. Muxiá, amante da arqueoloxía e do patrimonio. Afeccionada á pintura, á arte e á paisaxe, con ampla formación no eido patrimonio inmaterial. Investigadora e fundadora da Asociación para a Defensa do Patrimonio Cultural Galego (Apatrigal), descubriu gran número de alvarizas, sendo unha das súas principais valedoras nesta comarca.