«No franquismo todos fomos franquistas, eu tamén»

javier armesto REDACCIÓN / LA VOZ

CULTURA

CESAR QUIAN

Defende a Filgueira e di que «a súa conciencia moral está aí sempre»

17 may 2015 . Actualizado a las 08:15 h.

O presidente da Real Academia Galega, Xesús Alonso Montero, declarase «filgueirófilo» desde o vinte e tres de abril do corenta e oito, cando escoitou ao escritor pontevedrés -«a primeira conferencia que eu oín na miña vida»- falar sobre Cervantes.

-Filgueira foi un home moi polifacético, o que se di un saber enciclopédico, non é así?

En efecto, aínda máis que polifacético foi un auténtico polígrafo. Nunha época en que xa en ningún país do mundo hai polígrafos, porque hoxe o que hai é especialistas e, ás veces, especialistas de microáreas, nas que sen dúbida afondan moito pero non sempre con perspectiva, porque para afondar en determinados territorios por minúsculos que sexan convén saber doutras cousas para entender mellor ese minifundio da ciencia.

Eu sempre poño o exemplo de Filgueira. Filgueira quizais non foi na súa época, en Europa, un filólogo moi técnico, de modo que, por exemplo, ante unha cantiga medieval, e el era o gran especialista da lírica medieval galego-portuguesa, se cadra había aspectos lingüísticos ou aspectos codicolóxicos que se lle resistían, pero Filgueira sabía arte, sabía arqueoloxía, antropoloxía cultural, sabía música, e, por exemplo, cando aborda as Cantigas de Santa María (as Cantigas de Santa María é un monumento que é literario, plástico e musical ao mesmo tempo) polo tanto, aínda que ás veces non pode afondar nunha minucia do texto lingüístico, ten unha perspectiva sobre o conxunto do texto que outros non teñen.

Morto Otero Pedrayo vinte anos antes, no ano 76, que foi tamén un polígrafo, el é o noso último polígrafo. Un polígrafo que sabe de arte, de arqueoloxía, de epigrafía, de folclore musical e literario, de antropoloxía, de bibliografía, que é biógrafo, e, sobre todo, que estudou a fondo a literatura, pero claro, a literatura é un campo inmenso e dentro da literatura, aínda que el fixo un libro esencial sobre Camoens no 58, ou traballos que aínda se consultan sobre Cervantes, a súa gran especialidade é a lírica medieval galego-portuguesa. Eu seino moi ben porque cando fixen a miña primeira oposición a cátedra no cincuenta e seis, os opositores daquela oposición e anteriores e posteriores os temas de lírica medieval galego-portuguesa preparábanse por unha monografía de Filgueira do ano 49.

Quero contar unha anécdota que é moi ilustrativa. Cando no ano oitenta fomos a Trier (Treveris) en Alemania Occidental, onde naceu Marx, Constantino García, Antón Santamarina, Ramón Lorenzo, Barreiro Fernández e eu, ía tamén Filgueira Valverde, e estaban alí para ese congreso de filoloxía galega un brasileiro como Ferreira da Cunha, o editor do Martín Codax, unha sabia italiana, dúas profesoras portuguesas, unha autora dunha antoloxía da lírica medieval verdaderamente antolóxica, Elisa Gonçalves, que aínda vive, e cando eu informei un pouco antes de cear (o congreso empezaba ao día seguinte) que estaba Filgueira Valverde non o creron, é como se a min me anuncian que está Homero, porque ¿quen foi Homero? Un ser humano, unha institución, un mito, unha lenda, entón para eles Filgueira Valverde case, case non sabían que era unha persoa. Eles chegaran á lírica medieval en Italia, en Brasil, onde fose polos traballos de Filgueira Valverde, un do ano trinta e cinco que é a súa tese de doutoramento que é sobre a Cantiga 103, que é unha monografía exemplar. Isto é, entre outras cousas, Filgueira.

-Fáleme desa monografía sobre a Cantiga de Afonso X que escribiu na súa mocidade..

-Leu a tese de doutoramento no 35, que el ten 29 anos; publícase no 36 antes da guerra, e eu creo que ten redactada a tese no 34, cando ten 28 anos. Contra o que pensa moita xente que non leu o libro, parece que é un estudo dunha das cantigas (as Cantigas de Santa María son 420, como é sabido), esta é a 103, están numeradas, a famosa do paxariño aquel que canta trescentos anos porque hai alguén que lle pide á Virxe un milagre. Quere saber un monxe como será o goce que experimentan os benaventurados no ceo, no máis alá.

A Virxe non fai un milagre hasta que un día o monxe oe cantar un paxariño, o monxe é do Mero en Armenteira, a dez kilómetros ou doce de Pontevedra, entón oe cantar un paxariño pero aínda ben non empeza a cantar o paxariño, paxariña en femenino na lingua de Afonso X, a paxariña deixa de cantar, e de noite vaise para o convento peta á porta, ábrenlle e non o deixan entrar porque nin o prior nin os frades o coñecen. ¿Que sucedera? Pasaran trescentos anos. Aquelo que a el lle pareceron dez segundos de canción foron trescentos anos dun concerto marabilloso, fantástico, verdadeiramente celestial. Este é o tema da Cantiga 103 pero iso existía en estado folclórico na tradición oral de Armenteira.

Como existe tamén en Vilar de Frades, norte de Portugal e en Leyre, Navarra. Pero na tradición escrita aparece na literatura latina da época anterior, na literatura árabe, na literatura italiana, na literatura occitana e el estuda o tema ese na narrativa da época, na narrativa en verso, na narrativa en prosa de todas estas literaturas. Dentro do que hoxe se chama literatura comparada, pero daquela non había esta materia en ningunha universidade. Eu creo que é unha monografía exemplar, non en España ou Galicia, senón en Europa e América. Ese é o mozo Filgueira Valverde de vinte e oito anos.

-Cales foron as súas principais influenzas na súa mocidade?

-A influenza máis grande é a do catolicismo, e hai que poñer o acento nese asunto tamén para entender a súa biografía política, non a súa evolución política. O catolicismo venlle do pai pero sobre todo da nai, que era monxa de san Vicente Paul, o que pasa que son monxas que non teñen votos perpetuos e un bo día casou co doutor Francisco Filgueira Martínez, que foi o seu pai. E logo no entorno da familia de Filgueira hai xente moi fervorósamente católica, eu diría auténticamente católica, digo eu que, sempre digo, que son republicano, marxista e ateo, polo tanto non son sospeitoso.

Trato de facer con Filgueira, igual que con outras persoas, o esforzo de entendelo nas súas propias coordenadas O Filgueira que eu trato de entender, sen magnificalo pero tampouco sen degradalo, que quede ben claro, é o Filgueira que no ano 35 rompe co Partido Galeguista. ¿Por qué rompe co Partido Galeguista? El, que fóra fundador do Partido Galeguista o 5 e 6 de decembro do 31, que se funda en Pontevedra con Castelao, Otero Pedrayo, Bóveda, etc. e que foi secretario técnico durante dous anos e pico. Rompen porque é o momento en que acaba de formalizalo Partido Galeguista o seu pacto cos partidos da Fronte Popular que son laicos e revolucionarios, a Esquerda Republicana, o Partido Comunista, o Partido Socialista, etc.

Hai que comprendelo, é dicir, é a resposta da súa conciencia moral a unha situación política que violenta a súa conciencia moral de raíz esencialmente relixiosa. Eu sempre digo que eu pactaría cos partidos da Fronte Popular, pero eu non son católico e creo que tampouco son conservador, e el érao. É unha opción, estamos, por outra parte, nun país que vota a quen vota, polo tanto este é un país que non debe estrañarse de que haxa intelectuais como Filgueira Valverde, pero un intelectual que era galeguista, tan galeguista que, contra o que se ocultou na polémica que houbo no verán pasado, o 28 de xuño do trinta e seis, o día que en plebiscito se vota o Estatuto de Autonomía, el vota si, é dicir, el sigue estando coa autonomía; pero vota si non desde o Partido Galeguista, senón do que el fundara con nome de Dereita Galeguista, é dicir, fóra dos vínculos que tiña coa Fronte Popular o Partido Galeguista.

Polo tanto na súa formación o catolicismo é moi importante, e é moi importante o ser neno e adolescente en Pontevedra daquela, porque Pontevedra era, para un rapaz das inquedanzas, das facultades e das capacidades de Filgueira, unha especie de Atenas, porque ten no instituto de profesores a Castelao como profesor de debuxo (el foi ademais mal debuxante e con mala letra, ten unha letra endemoniada, que non se le ben), pero Castelao foi un profesor que ensinaba algo mais que debuxo; ao profesor Buigas, que era un especialista en petroglifos, e, sobre todo, ao catedrático de filosofía Antón Lousada Diéguez que tamén pertencía ao tradicionalismo católico, o cal xa facía xuntanzas de seminario na súa casa cando el tiña 14, 15, 16 anos, que preludian o que logo será a partir do ano 23 o Seminario de Estudos Galegos, que funda el ao chegar á Universidade de Santiago con Lois Tobío, con Bouza Brey e algúns outros universitarios.

Por si fora pouco, fora das aulas do instituto onde tiña eses profesores, está Casto Sampedro, que dirixe a Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, que era un avogado moi erudito en cousas de folclore literario-musical, en cousas de arqueoloxía, en cousas de prehistoria, aí el aprendeu moito. Chega a dicir un gran amigo e valedor de Filgueira, Sánchez Cantón que chegou a ser director do Museo do Prado e profesor meu no curso 48-49 de historia da arte na Universidade de Madrid, falando de Filgueira e de Casto Sampedro, que Filgueira aprendeu moito de Casto Sampedro, pero que Casto Sampedro admiraba a Filgueira e temíao, pero temíao cando aínda tiña dezasete, dezaoito anos, tan sabio era xa naquela época. Eu no meu libro fago relación de algunhas lecturas que el fai aos doce, trece anos, de libros eruditos, ávidos que entendo un que o lean algúns profesores de letras e xente así, pero en principio é lectura que non é tentadora para ninguén.

Entón estamos ante un home polifacético, por iso sería logo un polígrafo, e estamos ante un home moi católico, estamos ante un home de pensamento político conservador, antes e despois do 36, antes e despois da morte de Franco, e estamos ante un home galeguista, seriamente comprometido coa autonomía galega e que cree na nación galega, non no sentido que utilizan na súa terminoloxía os nacionalistas, a nación galega como un universo espiritual e cultural. Nesa nación galega é na que cree. É ao que se deica a estudar, e o que el fai, o que pasa que para el a sociedade galega é unha sociedade que está gobernada intimamente polo catolicismo. No ano trinta e seis en vésperas da sublevación franquista el pronuncia no Mosteiro de Poio, que tamén é significativo, unha lección de historia explicando que o acontecer de Galicia é un acontecer que está orientado polo sentido católico da existencia.

Naturalmente unha persoa destas características, e unha persoa que ademais moito antes da sublevación estaba contra a Fronte Popular, os sublevados non van a arremeter contra el, non ten sentido ningún, porque os sublevados non se sublevan (contra o que se di por algunha xente) contra a república, senón contra a república da Fronte Popular. Entón Filgueira Valverde encaixa na nova situación, porque ademais na nova situación no seu discurso, na súa retórica, fala da familia, fala da igrexa, fala da relixión, fala da orden, isto a un pensador católico vaille ben, logo aquí hai moita retórica e moita hipocresía por parte do franquismo, pero de iso non ten a culpa Filgueira. Filgueira vai ser unha figura que, evidentemente, o franquismo non debe perseguir e que o franquismo vai contar con el, incluso para ser do 59 ao 68 alcalde de Pontevedra, felizmente para Pontevedra.

-Por que rompe co Partido Galeguista?

-Rompen porque é o momento en que acaba de formalizar o Partido Galeguista o seu pacto cos partidos da Fronte Popular que son laicos e revolucionarios, a Esquerda Republicana, o Partido Comunista, o Partido Socialista, etc. Hai que comprendelo, é a resposta a unha situación política que violenta a súa conciencia moral de raíz esencialmente relixiosa.

-Vostede conta que tivo carné da Falanxe.

-Si, pero tamén conto o que significa o carné da falanxe. O carné da falanxe (foi descuberto fai pouco, tres ou catro anos, por Gonzalo Amoedo nun libro sobre a represión na provincia de Pontevedra) pode significar dúas cousas: unha, pode ser a expresión do seu ideario, pero non o é; e dúas, é un escudo, porque tamén conto algo que conta Gonzalo Amoedo que é pouco pro-Filgueira. Conta que no ano trinta e sete un grupo de falanxistas quixérono matar, grupo do o que seu fillo Fernando nunca me quixo dar os nomes, pero o grupo si é coñecido pola familia. ¿Por que un grupo de falanxistas quere matar a Filgueira? Ou ¿por que Vicente Risco que está na mesma situación en Ourense ten medo? As altas autoridades protexen a Risco e protexen a Filgueira, o gobernador civil, o gobernador militar, pero un grupo de falanxistas que son camisas novas, que son uns borrachins, que están na Falanxe polo que sexa, sempre lle poden dicir a Vicente Risco «vostede escribiu a Teoría do nacionalismo galego no ano vinte» e a Filgueira «vostede escribía en galego e era partidario da autonomía de Galicia e, polo tanto, é vostede tan inimigo como Castelao, como Alexandre Bóveda, ao que xa matamos, por certo».

Xa que estamos aquí, eu creo que é moi significativo e sempre que podo poño o acento, e non só no meu libro senón en conferencias, que cando no trinta e cinco se dá de baixa do Partido Galeguista Filgueira, publica nin mais nin menos Alexandre Bóveda un artigo na Nosa Terra, que é o órgano oficial do Partido Galeguista: declara, señores agora non temos que execrar a Filgueira, Filgueira foi un compañeiro noso desde sempre, fundador do Seminario de Estudos Galegos no vinte e tres, foi fundador connosco con Castelao, con Otero, do Partido Galeguista, hoxe dase de baixa, pero eu estou convencido e agora cito as palabras literalmente do libro «agora estou convencido que alí onde este no futuro Filgueira, alí estará un obreiro da causa galega». No meu libro intento demostrar que polo menos a partir do ano 42 está en moitas actividades, algunhas dentro das institucións franquistas, pero a miña tese é que el desde dentro está (con toda a prudencia do mundo, el era moi prudente, non era ningún suicida) erosionando os muros do edificio franquista. Eu teño en conta o epistolario cruzado entre Ramón Piñeiro e Filgueira Valverde. Cartas anteriores ao 46, antes de ser preso Piñeiro, e cartas posteriores ao 49, cando xa Piñeiro despois de tres anos en prisión foi excarcelado. Piñeiro é o clásico galeguista que desde fora do franquismo trata de erosionar o edificio intelectual de Franco, con prudencia tamén, claro. Nestas cartas está aconsellando, suxerindo e orientando a Filgueira Valverde un pouco neste sentido. Son dous aliados, un desde dentro do franquismo e outro desde fora. Polo tanto Filgueira non é só, a partir do 42 cando publica o Cancioneiro de Casto Sampedro, un erudito, que tamén o é; un investigador, que tamén o é; un home preocupado pola arte, a arqueoloxía e a historia de Galicia, que o é, dunha maneira moi sabia moitas veces, se non que non se extinguiu o lume, o lume do ideario galeguista que el profesaba desde antes de fundarse o Partido Galeguista.

-E foi alcalde de Pontevedra, pero non xefe local do movemento.

-Claro, como alcalde de Pontevedra sempre que se fala diso fálase da celulosa, a celulosa está aí. En primeiro lugar, non é Pontevedra o único sitio de España onde hai celulosas. As celulosas existiron co franquismo e existían nas democracias de Europa e non decidiron os pontevedreses que a celulosa estivera alí en Lourizán, decidiuno o INI, o Instituto Nacional de Industria, pero decidiuno cando era alcalde o predecesor de Filgueira. Filgueira tivo a mala pata de que o día da inauguración sae na foto, porque el é o alcalde.

Eu fago referencia a un documento en que levan un día despois dun plenario do concello municipal de Pontevedra á superioridade un informe demoledor dicindo que de ningunha maneira van tolerar a celulosa, a celulosa non está cumprindo as medidas antitóxicas, anticontaminantes, etc. que estaban no acordo inicial. Polo tanto el o que trata é de que a celulosa, que desde o punto de vista laboral non lle veu mal a Pontevedra, non nos esquezamos (é coma si hoxe levantamos a Citroën de Vigo porque hai unha emanación de gases que son nocivos, hai que loitar contra os gases pero si se levanta a Citroën Vigo queda desmantelado), pois iso, Filgueira está a facer todo o que se debe facer para que a celulosa funcione correctamente.

Eu tamén publiquei outro libriño na editorial Ir Indo con moitas fotos e hai unha foto de Filgueira creo que do ano 62 sendo alcalde, nun acto moi solemne cando esta a soar o himno nacional de España, entón os militares están saudando militarmente e os civís saúdan facendo o saúdo romano todos menos Filgueira, que se ve moi ben porque é moi alto. Sobre isto sei unha anécdota, porque por aquelas datas tamén foi alcalde don Roberto Blanco, o pai do colaborador da Voz Roberto Blanco Valdés, que pasa que don Roberto Blanco fixera a guerra alá en Zaragoza sendo quinto e dera cun capitán ou cun tenente con que tivo relación, e este capitán ou tenente fano gobernador de Pontevedra e este chega coa consigna de que como hai contrabando, de ser rectos, nomear alcaldes honrados, etc. «Usted tiene que ser alcalde, usted es un hombre honrado. Yo no soy del movimiento». Filgueira e Roberto Blanco puxeron unha condición: alcalde si, xefe local do movemento no. Iso no 59 é moito dicir

-Era un risco.

-Si, pode dicilo quen o di. Eu cometín unha falcatruada maior ca deles. Eu a primeira cátedra que fixen foi catedrático de lingua e literatura españolas na Escola de Maxisterio de Santiago, e daquela antes de facer a oposición había que presentar varios documentos: o certificado de nacemento, o certificado de penais, certificado de non ter enfermidades infecto-contaxiosas e un certificado de adhesión «a los principios fundamentales del movimiento». E que no franquismo todos fomos franquistas, eu tamén.

O falanxista que en Ourense firmou ese certificado a un cuñado meu, fíxome un favor. Se eu non fixera iso, non podería ser funcionario, non podería comer. O que pasa que xa daquela supoño que ese certificado no corenta e un examinaría ao fulano a ver como pensaba, pero xa no cincuenta e seis a cousa estaba mais relaxada, nunca souben nin como se chamaba o falanxista que me firmou iso. Eu tamén colaborei moito mais con franquismo, caseime pola igrexa e era ateo, porque se non me caso pola igrexa e que me votan da miña condición de catedrático. Eu recordo no sesenta en tantos que os meus fillos xa tiñan mais de dez anos e tiñan problemas no colexio porque todos fixeran a Primeira Comunión aos oito anos e eles tiñan mais de dez e aínda non a fixeran. Tanta lata que entón falei cun cura, viñeron os meus sogros desde Madrid e fixemos a Comunión, pero eu nin a miña muller fóramos a igrexa. Eu xa estou colaborando con franquismo, e nese momento eu xa son militante do Partido Comunista, polo tanto clandestinamente estou facendo todo o que podo contra Franco, pero externamente estou emitindo xestos franquistas. E que nunha ditadura ou é un suicida e te votas ao monte como o Che Guevara, e non a Serra Maestra pero vai a Cabeza de Manzaneda e organizas aí unha guerrilla, pero si un non toma esta alternativa hai que vivir na sociedade, en que hai que ir a misa, en que os fillos teñen que facer a Primeira Comunión, etc. E eu non podo dicir pola rúa «abaixo Franco», iso está claro que non.

Por iso no meu libro hai unha primeira parte, Filgueira 1906-1936, a terceira parte Filgueira 1936-1996, pero a segunda parte non é Filgueira realmente, son nove escritores que foron protagonistas do Día das Letras Galegas e que tiveron problemas porque emitiron signos ou xestos de tipo franquista, uns porque eran bastante de dereitas, outros non tanto, non digamos a coruñesa Francisca Herrera Garrido, que fixo unha oda a Franco que da vergonza allea. Sin embargo, a polémica que houbo contra Filgueira hai meses non tivo equivalente noutros momentos, é dicir, de Risco ninguén puxo o acento nos aspectos, digamos, negativos, nin de Francisca Herrera Garrido, nin de Alvaro Cunqueiro, nin de Díaz Castro, o poeta que foi homenaxeado o ano pasado.

Por iso eu lle dedico a segunda parte do libro, que fixeron, que non fixeron na súa vida, e na súa literatura eses nove escritores e cal foi o comportamento da crítica ante eles. No caso de Filgueira, por razóns que eu aínda non acabo de entender moi ben, pois houbo un grupo que unhas veces en todo debate sempre pode haber achegas e, sen dúbida houbo algunha achega, pero eu diría que predominaron os sectarios, fanáticos ou os ignorantes. E, claro, un debate de ignorantes e de sectarios non aporta, houbo na polémica persoas que non eran sectarias nin ignorantes e que certamente aportaron sobre a figura de Filgueira.

-Filgueira tamén dirixiu durante case medio século o Museo de Pontevedra, que é unha xoia non moi coñecida fora de Galicia.

-Si, e é inxusto, porque eu recollo algúns dos xuízos emitidos por algunhas persoas que o Museo de Pontevedra era para Filgueira a meniña dos seus ollos, sei que algunha vez foi tentado para acceder a unha cátedra de universidade, pero el faille saber a Sánchez Cantón que non va a deixar Pontevedra. Deixar Pontevedra é deixar o museo. O museo, hoxe non sei como é o museo de Cáceres, o museo de Valladolid ou o museo de Guadalaxara, non son un especialista en museística, pero estou seguro que nas décadas do franquismo non había, como museo provincial, outra cousa é o Museo do Prado, un museo como o que fixo Filgueira. ¿E fixo como? Porque sabía moito, tiña tódolos saberes para facer un museo.

-Que era un compendio de Galicia.

-Claro, e que é un compendio de Galicia e hoxe sería feliz de que haxa ademais o chamado edificio Sexto porque claro, xa no edificio matriz do museo xa non cabe tanta cousa como alí hai. Por exemplo, hoxe hai dúas salas inmensas, parecen case dous campos de fútbol, no edificio Sexto dedicadas a Castelao, pedagóxicamente organizadas polo actual director, que é o sucesor e discípulo de Filgueira, Xosé Carlos Valle Pérez. Son unha marabilla, e hai outras salas. Así que eu sigo crendo que aínda é un gran museo dentro da museística provincial, pero naquel tempo mais. El foi catedrático e director do instituto desde o ano trinta e nove, e o instituto era un instituto do esquema pedagóxico franquista, non se podía falar ben de Lenin, nin se podía citar a Marx, nin falar ben de Azaña, pero iso está no franquismo, non se pode facer en Pontevedra nin en ningunha parte do mundo.

-Qué importancia teñen os seus volúmens Adral na súa inxente bibliografía

-Ahí acóllome as palabras de Basilio Losada, que di que si algún día o desterran a unha illa deserta cen anos, pois que levaría os tomos do Adral. O Adral eu chámolle unha poliantea utilizando u termo de moda na literatura española clásica, é dicir, é unha miscelánea de asuntos diversos: literatura, folclore literario e musical, antropoloxía, arqueoloxía e vocacións de personalidades, dos amigos mortos, de escritores que acaban de falecer, e niso o Adral é para coller calquera tomo e abrilo por calquera parte e léelo. Son fundamentalmente colaboracións periodísticas, pero el sabe divulgar.

Cando dicimos que Filgueira era un gran divulgador parece que divulgador é algo pexorativo, non o é. Eu sempre conto que creo que houbo en Alemania, aínda vivía Einstein, un concurso para premiar a quen mellor expuxera a teoría da relatividade de Einstein e déronlle o segundo premio a Einstein, o sea, que houbo alguén que o fixo mellor, é dicir, divulgar ben, e divulgar con atractivo, con encanto, con finura, didácticamente, iso é mais que erudición. Divulgar non é vulgarizar, é facer chegar non a o vulgo, é facer chegar á xente que non sabe moito certas cousas que están tan ben escritas que esas persoas que, en principio, non saben moito terminan decatándose.

-Di vostede que Filgueira non foi nunca un heroe pero si unha conciencia moral. Pode explicalo?

-Heroes hai poucos, case non coñezo a ningún. Algún que outro, algúns comunistas que foron torturados e non cantaron, evidentemente nese episodio foron heroicos. Eu creo que a experiencia humana mais terrible non é a da morte, é a da tortura. Heroe non foi, pero foi unha conciencia moral. Estou seguro que en moitos momentos el está en desacordo íntimo con certas cousas do franquismo. Estou seguro que chorou lágrimas vivas o día que soubo que mataran a Bóveda, pero sabe que si ao día seguinte incluso solicita facer unha misa por Bóveda, que é un xesto católico dun católico, méteno preso.

Polo tanto facer unha cousa dese tipo sería heroico. Hai un heroísmo interior, é dicir, de aguantar determinadas cousas, pero pola súa conciencia moral rompe co Partido Galeguista, pero porque ten unha determinada conciencia moral non rompe có afán do Estatuto de Autonomía e vota si o vinte e oito de xuño do ano trinta e seis, cando xa facía un ano que el non pertencía ao Partido Galeguista, e porque ten unha determinada conciencia moral aínda sabendo que moitos fan del unha lectura pouco favorable (aínda se fai hoxe), e porque está nunha determinada institución, está no instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos, pero desde aí desde dentro está erosionando. Insisto moito porque a xente sabe quen son eu, se eu fose católico, conservador e fixera unha defensa de determinados aspectos de Filgueira parece que estaba defendendo a alguén do meu partido ou da miña facción.

Eu, realmente, non estou magnificando a figura de Filgueira pero non o estou degradando, estou tratando de que as cousas positivas, que son moitas, resplandezan, pese a que a miña conciencia moral difire da súa: eu pactaría co Frente Popular, e gostaríame ter dezaseis anos para ir a Madrid e defender a República, pero tiña sete anos e medio. A súa conciencia moral está aí sempre.

-Algúns sectores falaron de boicotear o Día das Letras polo homenaxe a Filgueira.

-Eu diría que desde aquela polémica a hoxe as augas amainaron un pouco, amainaron porque eu creo que algúns dos que saíran á palestra saben un pouco mais. Saben, por exemplo, que o defendeu Bóveda, que daquela quizais algúns non o sabían. O discurso Filgueira Valverde estámolo protagonizando os partidarios, partidarios non mitificadores, pero partidarios. Ruibal, Barreiro Fernández, Víctor Freixanes, Franco Grande, que se teñen pronunciado; nese discurso eu teño un papel un pouco mais protagonista porque escribín dous libros e son o presidente da Academia, teño tamén unha certa obriga, foi a Academia quen o nomeou e se a Academia non o defende quen o vai defender.

Eu ademais tiven unha relación persoal moi grande con el, teño dito que a primeira conferencia que eu oín na miña vida, oínlla a Filgueira, e a primeira conciencia que oín sobre Cervantes, eu que daquela era un cervantófilo, estudaba séptimo curso no instituto Santa Irene de Vigo, e o vinte e tres de abril do corenta e oito, no Día do Libro, Filgueira deu unha conferencia titulada Cervantes y los niños. Desde aquela empezo a ser filgueirófilo e logo antes desta polémica pero cando eu xa sabía moi ben como pensaba Filgueira e Filgueira como pensaba eu, cando eu ingresei hai vinte tantos anos na Academia, para ser elixido na academia ten que ser proposto por tres membros e que a maioría dos académicos voten si,e nese momento é académico electo, pero para ser académico efectivo hai que ler un discurso e ese discurso contéstao algún académico, que apadriña o acto, e o académico ese o escolle o propio que ingresa e eu escollín a Filgueira Valverde, por algo é.

Podía escoller a outro, pero escollín a el. E logo cando publiquei un libriño de versos de tipo medieval, pois el fíxome o prólogo e creo que foi a última cousa que el escribiu, porque o prólogo entregoumo tres ou catro meses antes do seu falecemento. Así que eu teño moita relación persoal con Filgueira e gostaríame haber tido mais, preguntarlle mais cousas, incluso estas cousas tan litixiosas para que mas explicara a min por dentro porque sabía que eu era de fiar, el sabía que estábamos a anos luz de distancia nalgunhas cousas, pero moralmente non. Eu fago isto porque si, porque creo que é de xustiza facelo e había que facelo nesta ocasión. E de feito o libro de conxunto sobre Filgueira non saíron mais que este e o que eu publiquei en Ir Indo.

-Que mensaxe quere transmitir neste Día das Letras?

- Quero dicir que a sociedade é plural, iso en primeiro lugar, xa me gustaría a min que todo o mundo fora comunista, pero non é así, e que a sociedade galega na súa inmensa maioría vota a dereita. Se a sociedade é plural non é estraño que iso que chamamos a intelectualidade sexa tamén plural, non todo o mundo é marxista, non todo o mundo é partidario da Revolución soviética, non todo o mundo é partidario da igualdade, aínda que se diga que si, etc. e Filgueira Valverde está no universo da dereita culta, da dereita civilizada, da dereita galeguista e creo que é bo, xusto porque o galeguismo parece que está mais ben en forzas da esquerda que, a salvación do galeguismo e, sobre todo, a salvación da lingua galega, se a dereita non se compromete con estes dous valores, os outros somos minorías.

Polo tanto poñer o acento hoxe en Filgueira Valverde é bo, para a causa do idioma, para a causa da cultura galega, para a causa do galeguismo. Por outra parte Filgueira Valverde foi nomeado protagonista do Día das Letras Galegas pola Academia e a Academia ten que defendelo, por decoro persoal, pero por si fose pouco foi académico, foi académico desde os dezaoito anos e técnico correspondente nominario desde o ano corenta e un, así que a Academia está con Filgueira Valverde consciente do que Filgueira Valverde é.

«Se cadra un día escribo un libro sobre Belén Esteban»

Xesús Alonso Montero publicou este ano unha biografía intelectual de Filgueira Valverde, con quen recoñece que el tivo moita relación persoal. «E gustaríame ter tido mais, preguntarlle incluso estas cousas tan litixiosas para que mas explicara a min por dentro, porque sabía que eu era de fiar, el sabía que estábamos a anos luz de distancia nalgunhas cousas, pero moralmente non», explica.

-Xa tiña vostede en preparación o libro cando o nomeamento do Día das Letras?

- Non, non o tiña, o que pasa que eu teño moi lido. Eu levaba un Filgueira dentro, pero moito tiven que ir aprendo sobre a marcha, e aínda que eu realmente estaba asombrado do seu saber, da súa polifacecia, da súa agudeza, da súa perspicacia erudita; a medida que fun escribindo tamén me fun asombrando porque fun descubrindo territorios novos, porque é unha vida inmensa. Eu non sei como este home que ademais estivo en tódalas institucións, e a tódalas servía, porque se había que facer un libro sobre Afonso X o ano en que se dedicou aquí a Afonso X, facíao el, osea, non estaba nunha institución para figurar senón para colaborar, para traballar. Eu non sei de onde sacaba o tempo. E a pregunta que me teño feito con Otero Pedrayo, pero daquela non había Telecinco, nin partidos de fútbol, entón eles tiñan as vinte e catro horas para traballar. Dígoo porque eu dedícolle horas ao fútbol, onte vin o Barca que foi unha obra de arte [refírese ao partido Barcelona-Bayern, que rematou 3-0], e tamén son un especialista en Belén Esteban porque vexo Telecinco, e se cadra un día escribo un libro sobre Belén Esteban porque é un fenómeno terrible..

-É a cultura do século XXI.

- Claro, claro, senon, non se entende. Eu recordo unha discusión amistosa que tiña con Díaz Pardo, porque moitas veces cando eu me quedaba en Santiago e vivía en Vigo quedábame na súa casa, onde tiña o Instituto Galego de Información, tiña un televisor que nunca utilizaba. Utilizábao eu cando estaba alí, eu dicíalle non sabes quen é Belén Esteban, non sabes quen é Ronaldo, non sabes quen é Ronaldinho, Casillas, se non se saben estas cousas tampouco se entende moi ben a sociedade. Belén Esteban é un antiexemplo, pero para entender a sociedade é fundamental, para ter unha idea clara de como funciona ese discurso.

-O número de nenos que fala galego caeu nun trinta e sete por cento na última década. É unha situación preocupante?

-En canto aos que len galego non, porque hoxe, incluso obrigatoriamente hai que ler en galego. Hai rapaces a quen non lles gustaría ler El Quijote, La vida es sueño o poemas de Machado, pero para aprobar en asignatura de literatura española teñen que facer algunhas lecturas dos autores que acabo de citar, polo tanto lectores de galego hai moitos, felizmente, un pouco obrigatoriamente pero tamén é obrigatorio as matemáticas, a física, o latín e a literatura española. En canto a que se está rompendo a conexión entre pais e fillos, etc., asombrosamente, porque cando eu era pequeno ou adolescente a min castigábanme na escola e no instituto por falar galego. Paradoxas do destino terminei xubilado como catedrático de literatura galega na Universidade de Santiago no ano noventa e nove, eu que, cando por equivocación falaba galego na escola castigábanme.

Pois ben, os pais que hoxe non lles falan en galego aos fillos, pero se cadra o pai e a nai falan entre si galego, non lles falan en galego aos fillos que acaban de chegar do instituto despois de facer un exame en galego de historia, de literatura ou de filosofía. Polo tanto, aí hai un paradoxo grande, pero tamén hai un viveiro, hai unha canteira. Aínda se facemos políticas lingüistas de determinado tipo e moi didácticas e moi persuasivas temos que entrar nestes rapaces, para que o que contribúen os pais a que perdan, non o perdan porque o adquiriron no instituto.