Xesús Vázquez Méndez: «Heidegger intentou, infrutuosamente, converterse en ideólogo do nazismo»

Hai tempo —«moitos anos de lecturas espalladas»— que Xesús Vázquez Méndez (Baracaldo, 1963) anda a darlle voltas a Heidegger (1889-1976). Foi na etapa máis restritiva da pandemia cando o profesor de filosofía no IES de Foz dispuxo de «tempo e condicións óptimas» para ordenar as reflexións e o material recompilado, e poñelo por escrito en A cuestión política na persoa e no pensamento de Martin Heidegger (Laiovento), ensaio no que profunda na cuestión de ata que punto está contaminada a obra do gran pensador alemán pola súa proximidade ao nazismo e que se presenta este xoves, ás 19.30 horas, na libraría compostelá Couceiro.

-Como xorde a idea deste libro, que, como mínimo, se pode cualificar de inusual no panorama editorial galego?

-Hai tempo que, produto da reunión de lecturas sobre Heidegger, veño madurando de xeito vacilante esta posibilidade. Pero foi durante a etapa máis restritiva da pandemia, coa mobilidade reducida, que dispuxen de tempo e condicións óptimas para ordenar todas as reflexións e o material recompilado, poñelo por escrito, e unha vez visto o resultado iso foi o que me decidiu a sondar a posibilidade dunha publicación. Proposta que, finalmente, aceptou Edicións Laiovento, polo que lle estou agradecido.

-Na escena filosófica galega Heidegger é un debate aberto? Hai achegas previas a este asunto?

-Na escena filosófica internacional este tema está aberto e seguirá aberto no futuro. Polo tanto, tamén todo galego que teña certa curiosidade pola filosofía sentirá, en función das súas preferencias intelectuais, máis ou menos interese por el. Pero é desde o ano 2014, cando comezaron a publicarse os chamados Cadernos negros, que a controversia tomou un novo impulso. En Galicia, concretamente, dispoñemos de varias achegas, moi relevantes e autorizadas. Por exemplo, os magníficos traballos de Arturo Leyte Coello, catedrático de filosofía durante moitos anos na Universidade de Vigo. Tampouco quero esquecerme do número 103 da revista Grial, publicado por Galaxia en 1989, adicado enteiramente a Heidegger, e no que escriben ou son entrevistados, ademais do mencionado Arturo Leyte, Martínez Marzoa (vigués tamén), Ramón Piñeiro e Carlos Casares, entre outros. Así mesmo, tamén podemos ler en eusino.org un artigo de Carlos Lema do ano 2017 sobre o Discurso do reitorado de Heidegger.

-Por que cre que era necesaria esta achega sobre o nazismo de Heidegger?

-Despois da publicación dos Cadernos negros o tema recibiu un novo empuxón. Posto que en galego ultimamente non existía, ou eu polo menos non o coñezo, ningún traballo sobre o asunto Heidegger, decidín aproximar a cuestión, desde a bagaxe das miñas lecturas, a un potencial lector galego. En principio vai dirixida a un lector interesado pola filosofía de Heidegger, pois este é un libro de filosofía, pero tamén a calquera persoa inquieta e que sinta curiosidade por este asunto.

-Heidegger foi indiscutiblemente nazi? Como membro do partido nacionalsocialista alemán enxalzou a Hitler publicamente ata consideralo como o verdadeiro «Dasein» [algo así como a esencia, a razón de ser/existir] do pobo alemán... e retratouse cheo de orgullo entre esvásticas. Foi nazi ou non? Era antisemita?

-A expresión indiscutiblemente nazi paréceme algo forte, pois precisamente é iso o que se discute. O asunto é complexo, e como todo o que é crucial nunha determinada área, non admite unha resposta monosilábica do tipo si ou non. É certo que existe ese retrato, se ben, como afirman algúns, non semella, pola expresión da súa cara, atoparse moi cómodo na situación. En todo caso, afiliouse ao partido nazi e, polo menos durante algún tempo, amosouse entusiasta con Hitler. Respecto do termo alemán Dasein, trátase dunha expresión que ten un significado, digamos, técnico no pensamento de Heidegger, que esixiría unha análise máis profunda, pero que a efectos prácticos podemos usalo como sinónimo de «ser humano». Neste sentido, máis que a Hitler, refírese á esencia do pobo alemán, que estaría por riba de calquera individualidade, por moi significativa que fose. E con relación ao seu antisemitismo, atopámonos ante un dos problemas que máis polémica suscita na actualidade. Sobre a miña impresión con relación a tales temas, se se me permite, remito á lectura do meu ensaio.

-Coñécenselle decisións, digamos, nazis, denuncias ou sinalamentos a xudeus, por exemplo, no seu cargo de reitor da Universidade de Friburgo? Un cargo que, por certo, aceptou de mans nacionalsocialistas.

-Entre os anos 1933-1934, cando Hitler xa subira ao poder, Heidegger desempeñou o cargo de reitor na Universidade de Friburgo. É durante este período que el adoptou actitudes, condutas, manifestacións e outro tipo de actividades claramente nacionalsocialistas. Incluso, podería afirmarse que intentou, infrutuosamente, converterse en algo así como no ideólogo do movemento. Neste cometido tiveron máis éxito outros intelectuais que rivalizaban con el, por exemplo, Alfred Rosenberg. De todos os xeitos, son cuestións que pertencen máis ao ámbito da historiografía que ao da filosofía. Mirado dende unha perspectiva histórica pouco podo achegar sobre o tema, como non sexa recordar os traballos do historiador alemán Hugo Ott, do investigador suízo Guido Schneeberger ou o controvertido libro do chileno Víctor Farías Heidegger e o nazismo.

-No mesmo título do seu libro parécese intuír unha diferenciación entre o seu pensamento e a súa persoa, como se xa vostede anunciase que a súa posición política e o seu compromiso nazis puidesen desvincularse da súa obra filosófica, como se non a invalidasen.

-Diferenciar entre obra e vida é un lugar común que me parece acertado, máis aínda cando se ven involucradas cuestións políticas. Pero iso non quere dicir que asuma que a acusación de nazi só afecte á persoa Heidegger, eximindo de todo cargo a súa filosofía. Neste ensaio trátase, sobre todo, o asunto con relación á súa filosofía. Por iso xa dicía antes que este é un libro principalmente de filosofía. É o meu campo, no que, modestamente, ante un tema tan espiñoso, podo desenvolverme minimamente sen agonizar. No libro pretendo argumentar, como xa teñen feito outros autores que son para min un referente, pero dende a miña perspectiva persoal, que a filosofía heideggeriana contén potencialmente un específico compoñente político que explicaría a súa inclinación nacionalsocialista. Habería varias maneiras de ser nacionalsocialista. A de Heideggger sería unha delas.

-Nese sentido, é un caso equiparable ao do escritor Ernst Jünger?

-Non coñezo a fondo o caso de Jünger, pero efectivamente existen certos paralelismos entre eles. Os dous pasaron por unha primeira fase máis nacionalsocialista, Jünger nos anos 20 e Heidegger nos anos 30, se ben o primeiro nunca se afiliou ao partido nazi, como si fixo Heidegger; os dous desenvolveron, con posterioridade a súa etapa nacionalsocialista, aínda que de forma ambigua, sobre todo Heidegger, unha actitude crítica co nacionalsocialismo; e despois da guerra, nos procesos de desnazificación, as autoridades aliadas decidiron prohibir as publicacións de Jünger e retiráronlle a Heidegger a súa habilitación como profesor universitario. De todas formas, tales medidas tampouco tiveron moito efecto e ambos seguiron coa súa actividade intelectual. Tal vez, habería que subliñar que o nacionalsocialismo non foi unha ideoloxía monolítica, de tal xeito que Heidegger e Jünger, e mesmamente Hitler, representan versións diferentes dun fondo ideolóxico común. A posteriori Heidegger escribiu, con certa xactancia, que despois de pronunciar o seu discurso con ocasión do nomeamento como reitor en Friburgo, unha autoridade nazi tería catalogado a súa postura de «nacionalsocialismo privado».

-Que son os «Cadernos negros»? Deberían quedar no ámbito da vida privada, da escritura íntima? Este é un tema moi vello, que en medios académicos alemáns e franceses se debateu na década dos sesenta, e daquela parece que a cousa se resolveu dunha maneira bastante favorable ao pensamento heideggeriano, cuxo sistema filosófico seguiu a considerarse central na historia do pensamento occidental, pero todo parece esbourar cara a finais dos oitenta co traballo de Víctor Farías. Que novidades achegou o investigador chileno que fixeron cambiar o panorama? Definiría o traballo de Farías como oportunista?, tendencioso?

-Non resulta doado catalogar ou clasificar literariamente o estilo dos Cadernos. Trátase dun diario escrito a partir de finais de 1931, que vai cambiando a forma dunhas épocas a outras, e no que apenas aparecen datos biográficos. Recollen ante todo ideas, pensamentos, reflexións, de cariz filosófico nos que esporadicamente se revelan opinións políticas sobre o nacionalsocialismo, o liberalismo americano, o comunismo ruso e, tamén, sobre o xudaísmo e o cristianismo católico. Temas todo eles, evidentemente, polémicos e que dificilmente perden vixencia. Parece ser que os citados Cadernos non estaban inicialmente destinados a ser publicados, pero debido a unha presión calculada procedente do seu entorno máis próximo e da editorial Vittorio Klostermann, encargada da publicación da súa Obra completa, Heidegger accedeu finalmente a publicalos. No momento en que se deron a coñecer, no ano 2014, a polémica atravesaba por unha etapa tranquila e un tanto esquecida. Cando Farías presentou en 1987 o seu estudo houbo un estalido que convulsionou a unha parte relevante da intelectualidade francesa e, de rebote, ao mundo filosófico en xeral. Outro momento importante neste debate produciuse no ano 2005 cun traballo de Emmanuel Faye acusando a Heidegger, sen ningún tipo de matizacións, de nazi convencido. Nestes casos os franceses defensores de Heidegger resolveron o problema establecendo unha liña infranqueable entre o Heidegger persoa e o Heidegger filósofo. Esta estratexia reprodúcese unha vez máis con ocasión da divulgación dos Cadernos negros, aínda que agora a defensa procede primordialmente do mundo filosófico italiano, e tras este numerosos profesores universitarios de filosofía franceses, alemáns, latinoamericanos, etcétera. Non me vexo capacitado para saber cales son as motivacións que en cada caso levan a un autor a escribir sobre o tema.

-Está hoxe o pensamento de Heidegger cuestionado polo seu nazismo? Inxustamente quizais? Cre que iso postergou a súa obra, que debe recuperar o seu lugar? Ten un oco suficiente que lle fai xustiza no currículo escolar, no instituto?

-Esa sospeita existiu, existe e existirá. Irremediablemente, algo así, afecta negativamente a ese pensamento. Agora ben, que iso resulte xusto ou inxusto non é un asunto que a min, persoalmente, me preocupe excesivamente. O relevante é determinar, co maior rigor e consenso posibles, o alcance do vínculo filosofía-política-nazismo en Heidegger. Unha vez resolta esa incógnita sería máis doado abordar a súa filosofía sen trabas nin oposicións latentes que a puidesen prexudicar. Respecto da súa presenza no bacharelato, a miña experiencia ao longo destes anos amósame que cada vez vai a menos. Heidegger é un autor complicado, polo tanto de difícil encaixe nun sistema educativo que tende a reducir o rigor e a esixencia. É isto bo ou malo? Non me corresponde a min xulgalo. Recordo que unha apreciación semellante sobre a educación manifestaba algún dos profesores que tiven no antigo BUP. Tal vez sexa unha lei humana ver nos tempos pasados algo máis transcendental que botar de menos, que non se debería perder, etcétera. Se iso fose certo, que non o sei, deixo que entón sexan outros os que extraian a conclusión sobre o futuro que historicamente nos espera.

-Canto tempo inverteu na súa investigación?

-É difícil fixar algo así. Máis que dunha investigación falaría de moitos anos de lecturas espalladas que, como resultado, afortunadamente desembocaron nesta publicación.

-Que foi o que máis lle sorprendeu do que descubriu sobre Heidegger?

-Á marxe da súa posible ideoloxía nazi, que nunca se debería deixar de denunciar, el representa no século XX un dos autores máis serios no exercicio da análise filosófica, así como na interpretación dos clásicos. Pódese ser un defensor ou detractor de Heidegger, pero en calquera caso o que non se pode é prescindir del, polo menos a historia da filosofía do século XX quedaría terxiversada de ocultarse a súa contribución.

-Que medrou máis en vostede, o aprecio ou a reticencia?

-Aprecio o seu intento filosófico, mais desconfío das súas eventuais implicacións políticas.

-Di ata Gadamer que descoñece cales eran «as verdadeiras intencións» de «Ser e tempo», a obra maior de Heidegger... Se é posible, resuma graficamente, para neófitos, cal é a contribución fundamental de Heiddeger ao pensamento occidental, a razón pola que segue a resultar inevitable.

-A importancia dun filósofo, entendo, mídese pola súa repercusión, tanto en medios especializados como na cultura en xeral. Así, calquera persoa minimamente instruída sabe que Platón foi un filósofo grego, pero, sabe quen foi Espeusipo, sucesor do primeiro na Academia platónica? O motivo, sen dúbida, estriba na influencia de Platón no desenvolvemento cultural de Europa ao longo dos séculos. No futuro, a pesar dos atrancos aos que se vexa sometido o seu pensamento, Heidegger seguirá presente na cultura filosófica, en sectores da crítica literaria, da teoría estética, na teoloxía e, posiblemente, na política. En cambio, por exemplo Nicolai Hartmann, que nos anos trinta parecía ter unha carreira filosófica tan prometedora como a de Heidegger, xa apenas ninguén se acorda del. Non xoga ningún papel relevante na cultura salvo en medios universitarios moi especializados e reducidos. Mentres Heidegger sega tendo a repercusión que ten, inevitablemente haberá que telo en conta.

---

---

---