O ano que vén, ou moito me trabuco, vaise falar non pouco de fistores e fistoras, termos pouco consolidados entre os escritores galegos, e vaise falar porque a RAG dedica o Día das Letras ao cancioneiro popular da tradición oral, eido literario no que o fistor, case sempre, ten a palabra. O termo fistor aparece na lexicografía contemporánea desde 1961 (Diccionario de Leandro Carré Alvarellos) como «vate popular». Pero foi Xoaquín Lorenzo Fernández, Xocas quen o explicou e xustificou no seu Cantigueiro da Limia Baixa (Galaxia, 1974), libro no que cita varios fistores (Palmela, Manxor das Quintas...) e unha fistora, Cateliña de Entrimo, de mediados do século XIX. Polos versos conservados, deduzo que non era manca na controversia poética.
Do padre Sarmiento é ben coñecida aquela páxina na que afirma que unha boa parte das cántigas populares foron ideadas por mulleres, texto que o feminismo de hoxe ten que agradecer e terá que matizar, mais o certo é que o sabio bieito non coñecía o termo fistor, quizais porque non viaxou pola Limia Baixa onde o aprendeu Lorenzo Fernández. Por el sabemos o nome (e algo da biografía) de Cateliña de Entrimo, a primeira fistora de nome coñecido.
Da segunda fistora temos noticia por Manuel Murguía en 1865: a cega «Gabriela, natural de Santa María de Souto, partido de Bande». Caracterízaa como «improvisadora». Quizais sexa a terceira no tempo Nicolasa Añón (1810-1887), irmá do famoso poeta Francisco Añón e muller case analfabeta.
Eu coñecín, de rapaz, unha curiosa fistora, tan curiosa que só cultivaba o xénero satírico: a señora Consuelo Domínguez, natural da Groba de Sanín (Ribadavia), onde eu residía daquela e onde a oín recitar, desde o corredor da súa casa, uns aguillóns contra o señor Pepe o Becho, moi amigo, por certo, de meus pais. Hai días, falando cunha ribeirá amiga, María Dolores Soto Pérez, definiuna moi ben deste xeito: «A señora Consuelo insultaba en verso». Case contemporánea era a Fina (de Ventosela), alcumada A Moulona (Delfina Rodríguez Rodríguez), que impresionou a Dorothé Schubarth, para quen cantou o Romance das tres comadres.