Cumpríronse, o pasado 10 de abril, catro décadas do pasamento do derradeiro patriarca. Faleceu, Ramón Otero Pedrayo, con oitenta e oito anos, cinco meses -menos dez días- despois da morte do tirano Francisco Franco. O profesor deposto da súa cátedra de instituto por defender nas Cortes, en 1931, unha Galicia autónoma nunha República federal, o militante fiel a Bóveda e a Castelao na Fronte Popular, o enviado da resistencia a Buenos Aires en 1947 -aí está Por os vieiros da saudade, crónica de tres meses na Arxentina-, o autor dese impresionante alegato contra a barbarie fascista, O libro dos amigos, foi un demócrata valente contra a dictadura. Carlos Casares, biógrafo seu, narra o acontecido en Ourense o 11 de novembro de 1949, centenario de Lamas Carbajal. Don Ramón falou pola mañá, en castelán, representando á RAG, no Teatro Avenida sen esquecer, como sempre, a Castelao. Pola tarde interveu, en galego, diante do monumento ao vate cego no Xardín do Posío. Volveu citar alí a Castelao e dixo: «Moitas cousas, aínda as máis solidamente afincadas, pasan e desaparecen co tempo; pero a poesía galega vive e perdurará...». A mensaxe alporizou aos falanxistas presentes e o gobernador ordenoulle á banda tocar o Cara al sol de inmediato. Otero permaneceu calado e cos brazos caídos, no medio dos que cantaban erguendo o brazo dereito. Eu lembro agora o seu enterro. A caixa de araucaria, ou de Abies pinsapo -«meu irmauciño», chamáballe il-, entrando na catedral e abaleando logo polo camposanto de San Francisco arriba, entre milleiros de cabezas. Un acto de unidade cívica e patriótica. Acudiu toda a oposición política, había exiliados, oficiaron os bispos das cinco dióceses, había labregos -dos Chaos de Amoeiro e da provincia enteira-. No medio daquil silencio latexaba a Terra Nai. Un ano antes, en Santiago, a comisión -ilegal- de estudantes encargada de organizar o 25 cabodano de Castelao, acordou trasladarlle convite a Otero por un propio. Visitouno, na súa casa da Rúa da Paz, o macedao Celso Sánchez, daquela estudante de Medicina, nacionalista de ERGA. Don Ramón aceptou encantado. Días despoixa, co Salón Artesonado de Fonseca ateigado de xente, lembrounos «Ó irmáu Daniel». De volta, no taxi, veu describindo as paisaxes: a Ulla, Trasdeza, Deza, O Reino, Tamallancos, Cambeo... Ao remate da viaxe deixounos un mandato: «Facede de Galicia unha República campesiña, respectuosa de Deus, das tradiciós e dos devanceiros».