Luz Pozo Garza: «Teño case 95 anos e sigo namorada»

A porta está entreaberta, só hai que empuxala coa voz. E vén o sorriso musical de Luz Pozo Garza (Ribadeo, 21 de xullo de 1922). As persoas alegres son as máis tristes, díxome un verán. «Si. É así. Comezando por Rosalía, que quedou como unha figura vinculada á dor e á congoxa, pero as súas fillas quixeron rebater esa tristura. Dicían que no cotián a súa nai era alegre, moi alegre, ‘como un rayo de sol’». Din que Luz era a nena máis alegre de Viveiro. «Pulando todo o día! Sabes o que é pular? -a pregunta é unha pausa-. Vivín momentos moi tristes, duros, como foi a morte do meu irmán no 39. A miña vida é unha novela chea de xiros e complicacións... pero eu non quero consentirme na tristura. Ás veces estou chorando, por algo que pasa e no que non podo facer nada... ; e así e todo, deseguido póñome a cantar. Son humana». Hai algo en Luz que está fóra do tempo. Escríbeo ela nun poema de As arpas de Iwerddon (Linteo, 2005) que reforza unha impresión do escritor Manuel Rivas que non varreron os anos: «A beleza de Luz non ten idade. Sempre gana tempo». Ela ten un reloxo en cada cuarto, pero nin caso lles fai.

A luz na casa de Luz entra pola fiestra do salón no que senta a ver os nenos ir ao colexio, vén do piano, dos retratos dos fillos da poeta de nenos, dos netos. Aínda que o Paraíso deshabitado de Matute voou da mesiña de noite da poeta («regaleillo a unha amiga», conta), a casa de Luz é un edén nun primeiro. De papeis, lenzos, cores e olivas negras, un monte Neru doméstico no que tempos e palabras xogan á roda. Tras a Rosa tántrica na que conversa con Borges, que a subxugou con Aleph, prepara o Libro de Tor, sobre a liñaxe dos Garza. «Sigo na procura da historia da familia», di. Nas mans ten o Hölderlin de Stefan Zweig, La lucha contra el demonio. «Sempre vai comigo. Nos corenta Zweig era un bestseller en Europa», recorda.

Luz move as mans en allegros e adagios, dirixindo a orquestra da conversa. Le Inteligencia vital, de Jordi Pigem, toca o piano, redacta o prólogo do libro Pange lingua... («fago memoria da vida, aínda vou polo exilio») ou cociña coliflor. Tamén ten man para a cociña? «Non me gusta pero se me dá ben. Mira, onte preparei unha coliflor ao chou. Botei a auga ao chou. O tempo de cocción ao chou. O sal ao chou... e quedou perfecta! », di rindo coma sempre. Na poesía rompe a ferver o humor.

-A improvisación é creativa. Sen medidas xorde o acerto... Como?

-Deixando obrar á natureza...

-Carmen Blanco distingue na súa obra «unha vivencia sensual da comuñón coa natureza».

-O paraíso está na terra. Eu chamo paraíso a todo o que é fermoso, e todo o move o amor. A natureza (as árbores, as flores, as froitas) están feitas a propósito para a nosa felicidade. Podemos chamarlle natureza, Deus, o que queiramos... segundo as crenzas e ideoloxía.

-Na «Rosa tántrica» fala disto. Do que temos diante e ás veces nin vemos. Cal é o noso maior pecado?

-Ignorar iso. Non vivilo. Non dar as grazas cada día. Temos todo e non damos nada a cambio. E dar a cambio é, só, agradecelo. E ser felices.

-Distingue entre credulidade e fe. E cre, sobre todo, no amor.

-O corazón dirixe todo. É o centro. O sentimento está antes que o pensamento.

-Xa me advertira que a razón non abonda para comprender a vida.

-A razón é unha axuda para sosternos na terra. É unha axuda para moverse no elemental polo mundo.

-Dise moi relixiosa. O seu Deus, que está na flor de loto, na Rosa, na camelia, na laranxa aberta ao medio, mesmo no aparentemente inerte, é aberto, mira cara á Oriente. Como é?

-É unha intelixencia guiada polo amor. Eu non me ateño a unha relixión única, atendo a todas as acepcións de Deus no mundo. E son un pouco ao meu aire... Sei que nada acaba, que nada se destrúe; todo se transforma.

-Dende «O paxaro na boca» (1952), tras unha conversa con Manuel María, escribiu toda a obra en galego. Agás a elexía «Sol de Medianoche», dedicada a Natalia. Por que?

-Non sei..., saíu así. O castelán era a lingua na que falaba coa miña neta Natalia. Sol de Medianoche non é un libro, é outra cousa. É diferente a todo o que escribín. Unha conversa con Natalia, que viña a verme todos os días.

-Unha elexía que é unha celebración da vida. Que outros títulos seus escollería hoxe entre os demais?

-Concerto de outono, o Códice Calixtino, Deter o día cunha flor. Pero cambiaría algunhas cousas en todos... Sempre penso que o que escribín podería ser mellor.

-É condición do artista, non ser capaz de conformarse, de acougar?

-Si. Cando escribo, no momento, o deixo como está, pero despois tomo distancia e son máis obxectiva. Pasa un tempo, volvo sobre o poema, léoo como se fose unha persoa estraña e véxolle defectos.

-Gústame «Verbas derradeiras» (1976), que recolle a antoloxía «Memoria solar». É unha marabilla estraña e non moi coñecida, non tanto como o «Códice» ou «Concerto de Outono».

-Últimas palabras. Verbas derradeiras foi unha edición bilingüe. Non ten artificios, é un libro aparentemente moi sinxelo, mellor escrito en castelán que en galego. Nótase a influencia dos poetas do 27. De Jorge Guillén, pola verticalidade dos poemas. Últimas palabras é un libro que deixaría como está. Escribino no hospital, estaba ingresada a causa dun accidente de automóbil, soa, Eduardo e eu aínda non viviamos xuntos. Escribino nunha noite. Escribiuno o sentimento.

-A mellor decisión en case 95 anos?

-A de ser humilde. Síntoo hoxe máis que nunca. Como podemos pensar que uns somos máis que outros?

-A súa obra é un poema de amor total, espello dunha vida valente, luminosa e intensa. Hai un Amor na vida, pode un sobre todos os demais?

-Eduardo. El faleceu... no 91... e sigo namorada. Só amei dous homes no sentido bíblico. Casei moi namorada do meu primeiro marido, Francisco, que era o meu profesor. E queríame moito, pero máis como un pai que como un esposo. Quería protexerme de todo. Sempre.

-Foi o seu profesor de Matemáticas?

-E de Física e Química. Pero eu xa nacín xeómetra... [risos] O meu primeiro marido era moi boa persoa. Recordo que, namorada de Eduardo, un día lle dixen: «Me marcho con el, que tú no me quieres». E el: «Que no te quiero yo, que no te quiero yo...».

-Con Eduardo Moreiras, o seu segundo marido, tamén se amou durante décadas a través da poesía.

-E el era mellor poeta ca min. Eduardo nunca seguiu os camiños trillados da literatura. As cartas que lle escribiu Aleixandre son a xoia do meu legado.

-Non esquece á nai; a súa nai é ubicua na casa. No salón está ata tres veces, en tres retratos. Ollando sen tempo.

-Boto moitísimo en falta á miña nai, cada día. Non se vai. E cada noite, aínda que sexan as tres ou as catro da mañá, dá o mesmo... non teño horas, póñolle o carrusel musical. A ela gustábanlle moito os xoguetes mecánicos.

-Non era igual a relación co pai...

-Non. El era máis distante comigo. Rifábame moito. É que eu debía de ser moi traste, eu non sei... [risos]

-Un fedello que lle cortaba as mangas as chaquetas máis xustiñas?

-... Si. É que eran unhas chaquetas mariñeiras que tiñan as mangas moi cinguidas. Eu cortábaas para moverme.

-E amolar ao pai...

-A palabra do meu pai era «inmediatamente». «Lucita, ven inmediatamente». «Si, papá, ya voy». Miña nai non, era todo o contrario. E era a que mandaba na casa, porque sabía mandar. Sen ser impositora. Os nenos aprenden do amor.

-«O neno medra e soña por enriba do tempo», escribe nun poema. Que teñen que poden acadar no pequeno, no próximo, o transcendente?

-Os nenos son como anxos. Son puros, aínda non están contaminados. Despois van collendo cousas dos adultos... Do que ven, do que escoitan. Din que é peor o que se escoita que o que se ve.

-Medramos... e falamos de máis?

-Falamos demasiado.

-A liñaxe de escritora vénlle da nai?

-Si, a miña nai escribía. E tamén a miña avoa. A nai da miña nai escribía moi ben, pero as súas tías, que tiñan o seu status social, non consideraban que dedicarse a escribir fose adecuado. Á miña avoa chamábana de Madrid para que escribise, pero non a deixaban publicar. Non, non, de ningunha maneira. Tiña facilidade para escribir e moita graza.

-Luz Pozo Garza sabe da forza simbólica que pode ter un nome, sobre o que escribiu Xosé María Álvarez Cáccamo. E xa vén dunha ilustre estirpe.

-Cando morreu a miña nai e saíu a esquela na prensa, Otero Pedrayo díxome que lle chamaran moito a atención os apelidos, Garza Feijoo-Montenegro. Veñen da Casa de Tor. No Libro de Tor estou traballando agora. Sairá este ano.

-Escribir é vivir dúas veces, díxome.

-Escribir é volver a vivir doutra maneira. Escribir é vivir o que pasou máis o que está pasando agora.

-Que ten que ter un bo poema?

-Ten que acertar! [risos] Comunicar.

-Se tivese que mencionar tres poetas contemporáneos vivos...

-Xohana Torres. Pepe Cáccamo. Manuel Rivas. Ferrín. Álvarez Torneiro. Eva Veiga. Yolanda Castaño...

-Van máis de tres!

-Pero hai máis, moitos máis...

-Vén de asistir ao relevo na presidencia da Real Academia Galega. Cal é o seu diagnóstico do galego?

-O galego está mellor que nunca. Só hai que velo nas escolas, como o falan os rapaces, a xente nova. Nos anos 40 e 50, o galego falábase moito pero non na cidade, entre a clase media, era a lingua maioritaria nos pobos. De nova, eu non era capaz de manter unha conversa en galego; unha cousa é entender, entender o que se fala, e outra falar e escribir ben en galego. Eu convivín toda a vida co castelán nunha casa na que o galego era visto como unha lingua sagrada.

-Que recorda hoxe do xardín da infancia? Da súa mocidade mariña? Dos anos en Ribadeo e Viveiro?

-O patinete! Tiña un patinete de aceiro que corría moitísimo. Era como unha moto! E eu lanzábame a toda velocidade por un sitio que se chamaba «rompeteelalma», así que imaxina como era...

-Dramático!

-Podía acabar contra unha parede! [risos] Despois do patinete veu a bicicleta.

-Aínda soña con pegasos e delfíns?

-Non... xa non... pero teño a imaxe deses soños como unha fotografía. Un pegaso con ás rosas e un delfín, un delfín azul. Eu aprendín a nadar no Miño, pero sempre fun moi amiga do mar.

CATRO TÍTULOS MÁIS ALÁ DOS MÁIS POPULARES

---

---

---