Xesús Alonso Montero: «Como se salva o galego? O castelán non debe desaparecer de Galicia»

O galego foi dende neno unha prioridade natural, despois cultivada sen tregua no cabalo dos anos, contra castrapeiros e franquistas, por Florencio Delgado Gurriarán (Córgomo, Vilamartín de Valdeorras, 27 de agosto de 1903 - Fair Oaks, EE.UU., 1987), que ata o 2022 era un descoñecido para moitos. Este Día das Letras é un rescate, unha descuberta. «De Delgado Gurriarán eran poucas as persoas que tiñan certa noticia, pero, lamentablemente, isto sucede na cultura con outros nomes. E estar no exilio tamén se paga», comeza o catedrático de Literatura Galega, membro da RAG, Xesús Alonso Montero (Vigo, 1928), que ao falar pon o pensamento de pé. «Coas publicacións e actos que se veñen organizando, a figura vai ser coñecida, pero moito me temo que sexa flor dun día. E pasou o día e pasou a romaría...», prevé o autor de Florencio Delgado Gurriarán. Poeta na terra, na guerra e no exilio (Galaxia). «As armas non se fabrican como os sonetos», reflexiona Alonso Montero ao fío da revisión do momento actual, que o profesor aborda en clave crítica.

-Homenaxear a Delgado Gurriarán é unha especie de rescate. É unha descuberta hoxe para moitos galegos. Por que non sabiamos del?

-Eu non son tan optimista como vostede. Creo que hai moitos escritores que protagonizaron o Día das Letras Galegas, vivisen ou non no exilio, fosen do século XX o do anterior, que a maioría da xente non sabía deles. De Delgado Gurriarán eran poucas as persoas que tiñan unha certa noticia, pero isto sucede neste ámbito da cultura con outros nomes. E estando no exilio tamén se paga. Penso que coas publicacións e os actos que se veñen organizando este ano a súa figura vai ser coñecida, pero moito me temo que sea flor fin día. E pasou o día e pasou a romaría... E o ano que vén os escolares pouco se acordarán do que lle explicaron os profesores sobre Delgado Gurriarán un pouco obrigatoriamente. Igual que é obrigatorio falar do Quixote e despois do Quixote se saben os nomes de don Quixote e Sancho, e dificilmente se sabe que Dulcinea se chamaba Aldonza Lorenzo.

-Esta sensación de «pasou o día e pasou a romaría» xa a tivemos con outros autores, como no caso de Filgueira Valverde.

-Se onte facemos unha enquisa entre os alumnos de segundo de bacharelato de que é Filgueira Valverde ou Ramón Piñeiro levariamos algunhas decepcións. Seguramente, eses rapaces coñecen ben o nome de cualquiera xogador de terceira división. E non digamos as figuras que cobran moito e saen nos medios, que ás veces son violadores... Pero que están aí, no famoseo. Vivimos nunha estrutura cultural, refírome ao sistema, no que os medios non están ao servizo da cultura, da cultura como algo crítico, como algo que é vivo, creativo. Que iso é a cultura. 

-O exilio de Delgado Gurriarán excedeu os anos escuros, houbo tamén un exilio mental ou moral posterior?

-As xentes da terra onde el naceu ou non sabe nada del, ou saben moi pouco, ou teñen noticias deformadas, que é unha maneira de mantelo no exilio. 

­—A cultura perde agora ou foi sempre unha guerreira derrotada?

—Hai períodos nos que é máis perdedora que noutros. Na dureza da ditadura, a xente tiña que calar ou falar en voz baixa as cousas que lle gustaría dicir, pero eran referencias. Eu, que era profesor en Lugo, era detestado polos franquistas. Tiña sona de comunista e separatista... Non é que fóra independentista; son un defensor da lingua e a cultura galegas. Naquela época, alguén que lía un poema de Rosalía era separatista! E alguén que dicía que tiña que haber xustiza social era comunista. É o maniqueísmo que hai nas ditaduras. Pero daquela, cara aos profesores que tiñamos unha postura privada, e en parte pública, había unha actitude de respecto, como mínimo. O outro día unha ilustradora de libros dunha editorial «de cuyo nombre no quiero acordarme» díxome que nunca oíra falar de min... É curioso. De min, ata se ten falado tan mal!

­—Respectábase máis a cultura antes?

—Na república, a voz do intelectual estaba aí, apoiando as medidas reformistas en educación. Como tivo o seu peso na guerra civil. Quizais a revista máis importante que produciu a humanidade nun conflito bélico é Hora de España, idea dun paisano noso de Rianxo, Rafael Dieste. Hoxe... os intelectuais que somos un pouco críticos... cantos de nós somos invitados a tertulias incidentes, eficaces no público? Ningún! E iso é deliberado. Pero deixemos de chorar, que xa Rosalía chorou por todos e para sempre, como dixo Luís Pimentel.

­—A memoria ten que vir un pouco imposta, se non se bota a perder.

—Por que é coñecido Cervantes? Porque parece que é obrigatorio. Poñamos un alumno de notable para arriba; seguramente sabe algunhas cousas de Rosalía, de Curros, de Pondal. Pero habería que ver que sabe, por exemplo, de Carlos Casares ou de Arcadio López Casanova... Seguro que non hai moitos alumnos de bacharelato que teñan lido media ducia de poemas del. Sendo as cousas así, non hai ningunha razón de que soubesen algo de Delgado Gurriarán. Del, ás veces pregúntanme: «É un poeta importante?». E non sei que contestar. Sei que importante é Homero, Virxilio, Dante, Petrarca, Pushkin, Lope, Quevedo. Non sei nese nivel pode estar Rosalía de Castro... Que saben os nosos alumnos dos poetas importantes que acabo de dicir, que construíron o discurso poético da humanidade? Hai versos deles que hai que citar porque quedaron aí como un incendio; non sabelos é case ter patente de incultura. Delgado Gurriarán é un poeta interesante, metafórico, que compaxina ben vida e obra. É importante a súa coherencia. Ser coherente é labrarse dificultades, porque, se non fose coherente, seguramente no 40 Florencio tería podido regresar do exilio. E non regresou. Eu admiro a súa biografía lingüística. El foi sempre fiel ao galego. A súa é unha biografía exemplar ética, cívica e filoloxicamente.

­—Recén fundada a Falanxe, publicaba «Bebedeira» (1934), unha festa poética.

—En Bebedeira, canta ás cousas das terras de Valdeorras, o viño, os castiñeiros, o Sil, as festas. Canta ás cousas, palabra que vén do latín causa. Antes do 34, tiña publicado poemas patrióticos, pero [nese poemario] non hai causas. En Bebedeira, só hai un poema no que se cantan as cousas e as causas (é o que canta os castiñeiros e, de súpeto, lembra que hai anos que chegaron á paisaxe de Valdeorras os eucaliptos). O resto de Bebedeira son poemas matrióticos, cantan a matria, a pequena patria. Delgado Gurriarán era un poeta moi vital, recitaba, cantaba, era bailarín, moceiro...

—E disque as mellores festas da zona eran na súa casa.

—Si, dábaas el.

­—«Galicia infinda» pasou, curiosamente, a censura de Franco e Fraga no 63.

—Si, pero coidado! Había que saber que poemas de Galicia infinda non pasaron a censura. Porque nós temos o libro despois da censura. Por exemplo, con Longa noite de pedra, que foi un escándalo un ano antes, eu sei que estarían varios días Celso Emilio e Fernández del Riego seleccionando entre centos de poemas de Celso Emilio. «Este si, este non». O poeta quérelle o seu fillo, á súa criatura literaria, e Del Riego sabía o que podía pasar e o que non... «Non, Celso Emilio, este poema non pasa, querer pasar este poema é com pegar coa cabeza contra a parede», diríalle Del Riego. O texto orixinal (cos poemas que non pasaron a censura) de Galicia infinda debe de estar no arquivo de Galaxia. 

—Por que di que algúns «letraferidos galegos» van descubrir este ano un Delgado Gurriarán que aínda non coñecían?

—Porque hai modalidades da súa poesía que non son esperables, como o poeta sociolingüístico. Non había poemas sociolingüísticos dende o 31 en diante, máis que os del. Ridiculiza aos que falan o castrapo e denuncia a actitude desleigada dos que se desentenden do falar patrio. Logo, foi o primeiro galego que fai poesía negra, Rumba, protagonizada por unha bailarina «preta». Hai nel un sentir da sensualidade e o ritmo da poesía afrohispanoamericana, frecuente na època en Cuba, con autores como o poeta Nicolás Guillén. 

—El non foi, por dicilo axiña, un Carvalho Calero, non era da opción galaico-lusitana. 

—Non, era un poeta que escribe idioma do pais. Tan do país que ás veces utiliza valdeorrismos, formas do galego oriental, que fai o plural en -ois (din pantalois, non pantalóns). Como utiliza a palabra borreiro para referirse aos verdugos, aos falanxistas que mataban os galegos no 36. Indo a Carvalho Calero, moi ao final da súa vida, Delgado Gurriarán estivo en contacto con Valentín Paz-Andrade, que ten unha visión algo lusista da lingua, que sinala que a lingua galega debe achegarse na medida do posible ao portugués. Esta posición de Paz-Andrade é a de Carvalho Calero, pero en Carvalho, digamos, superlativa. Todos eles, Valentín, Carvalho, Delgado Gurriarán, están preocupados pola salvación do galego. Como salvar o galego? 

-Como salvar o galego? 

-O galego sávase o día que as clases sociais acomodadas, instruídas e cultas falen o galego na súa casa. Poñer á xente un galego como o portugués ou moi próximo ao portugués? Sería a debacle! A xente botaríase a rir. Xa é bastante difícil ver como defendemos o galego na época de Franco ante o castelán para despois ter que defendelo despois ante o portugués. Todos partimos do feito de que hai que salvar o galego, pero por ese lado non se salva... Podería salvarse na escrita, pero falaría a xente ese galego? Non. Se queremos salvar o galego, en primeiro lugar hai que reivindicar que o castelán non debe desaparecer de Galicia. Sempre crin que non tiña sentido propoñer aos galegos unha sociedade que erradicara o castelán para que se implantara o galego.

-Pero mire como estamos agora, o galego perde falantes cada ano. E andamos cun biligüismo que non ten pinta de estar a salvar o galego, ou si?

-É a gran polémica. O blingüismo... imos ver. En Cataluña hai biligüismo, pero en Cataluña neste momento un médico que está casado cunha farmacéutica, que o pai é funcionario e a nai catedrática de Universidade, xantan, poñamos ás dúas da tarde, cos seus fillos en catalán. Isto en que casa galega sucede? Nalgunhas do Bloque e pouco máis! O bilingüismo é útil para o galego se as clases acomodadas e instruídas, o falan como lingua de instalación... Eu son neofalante desde os 9 anos. Eramos dunha aldea do Ribeiro e meu pai era case analfabeto; na casa falábannos en castelán, nun castelán un pouco dramático, pero, como eran bos pais, querían falarnos nunha lingua que fose unha chave para abrir portas, non para pechalas. Despois marchamos para a aldea e aí empeceu eu a falar en galego, aos 9 anos. Para que o galego se salve deben falalo na casa, no xantar, as clases instruídas. Sabe onde está sucedendo isto? No País Vasco. Cando naceu don Miguel de Unamuno, no 1864, o vasco falábase nos territorios rurais, nos caseríos, que foi onde aprendeu o escritor. Vostede vai hoxe a Bilbao e verá polas rúas xente falando vasco. E incluso rapaces que saen dos institutos van polas rúas falando entre eles en vasco. Isto cos rapaces dos nosos institutos non sucede. Aquí, o rapaz que vai a clase de Literatura Galega, e que leva sobresaínte nesa materia, cinco minutos despois da clase está xogando ao baloncesto cos seus amigos en castelán. No País Vasco estase gañando este territorio. Entre outras cousas, porque o conselleiro de Cultura do País Vasco cando di nunha festa «Falade vasco! É o noso idioma», os vascos que escoitan iso saben que ese conselleiro, ou ese director xeral, fala en vasco na súa casa coa súa muller e os seus fillos. 

—Como vería Florencio Delgado Gurriarán a situación do galego hoxe?

—Choraría, como chorou na primeira misa en galego, en 1968, á que foi con Fernández del Riego. Daquela, deulle unha aperta ao xesuíta despois desa primeira homilía en galego, lingua das clases desfavorecidas, e díxolle: «Nin nos mellores soños, imaxinaba eu unha cousa como esta». Hoxe, vería que o galego fálase na televisión, no Parlamento, en certas institucións. Liturxicamente. Os deputados que neste momento estarán debatendo un problema económico, o 95 %, falan en castelán á hora de xantar, incluso cos seus fillos que saben galego. Esa dicotomía (ese desaxuste entre a vida cotiá nuha lingua e institucional noutra) non existe no País Vasco. Depende moito da clase política que se recuperen os espazos sociolóxicos, a riqueza, a cultura...

—Se non o galego é só coma unha máscara que poñemos nos actos políticos, culturais, institucionais, unha liturxia baleira.

-Si, unha liturxia, a lingua que se emprega no Día das Letras Galegas para dicir: «Falade galego».

—Para pechar con Delgado Gurriarán, o noso homenaxeado este 17 de maio, el non estaría hoxe exilio, ou si?

—Non, pero non o invitarían a unha tertulia na televisión para falar de se existen ou non as clases sociais.

---

---

---