Yolanda Castaño desarma grandes mitos contemporáneos en «A falsa autónoma»: «Se dis que o diñeiro non é o importante é porque o tes»
FUGAS
A poeta coruñesa, que acadou o Premio Nacional de Poesía, rebenta falando de cartos sen pudor as frases feitas no seu novo libro. «Cumpridos os 40, pasei unha crise persoal moi grave, estiven arruinada. Non sabía como ía saír», revela a autora de «Materia» no Día Mundial da Poesía
22 mar 2025 . Actualizado a las 12:01 h.Superado un tempo difícil, unha grave crise persoal, acadou o Premio Nacional de Poesía 2023 por Materia, tras 30 anos de facer camiño literario en terreo sen asfaltar. Se hai cinco anos o Día Mundial da Poesía, 21 de marzo, non o puido celebrar pola inesperada pandemia, este vaina pillar inspirada e traballando en Croacia. Yolanda Castaño (Santiago, 1977) publica A falsa autónoma, filla rebelde en verso do ensaio Economía e Poesía. Rimas internas. Este é o primeiro poemario que publica tras recibir o máximo galardón nacional. A falsa autónoma cadra, cun fondo simbolismo, cifras e letras nun aguilloante exercicio de honestidade e humor.
Coa axenda moi apertada ata novembro por eventos que a levarán a Bolivia, Bogotá, a India, a Grecia ou a Hong Kong, con algunha illa paradisíaca de tempo libre polo medio, Yolanda Castaño non aparca o portátil. Non hai tregua en atender os proxectos de xestión dos que terma a poeta.
«Moitos saben que hai uns anos me lancei a unha aventura temeraria: cumprir o soño de abrir unha residencia literaria para escritores sen axudas de ningún tipo, arriscando seguramente de máis. Iso e algún revés inesperado, sumado a unha pandemia coa que non contaba ninguén deu nunha crise persoal, económica, grave», revela a autora de Materia.
—Só económica?
—Non, tamén me levou a un proceso depresivo. Iso que non estaba nos plans obrigoume a pechar a residencia un ano, soportando persoalmente os gastos. Porque a residencia, pechada, segue xerando gastos: hipoteca, luz, auga... Eu, á parte de estar arruinada, non tiña posibilidade de traballar.
—Na pandemia escribía quen podía, non quen quería escribir.
—Nese sentido, é certo que a pandemia, fronte á imposibilidade de traballar fóra da casa, deume quietude, tempo e silencio contextual. Recibín consellos («trata de non pensar en pasado mañá») e conseguín refuxiarme na escrita. A escrita tamén é iso: consolo, bálsamo e ferramenta. Parecíame un luxo dilapidar ese tempo. Agarreime á escrita e escribín Materia na primavera e outono do 2020. Pero xa había outras emocións turrando por min. Estivera anos facendo unhas reflexións sobre as condicións materiais da escrita das que fun tomando notas. Escribín o ensaio Economía e poesía. Rimas internas, pero estes contidos seguían aguilloándome. E vin interesante facer un traslado deses contidos do código ensaístico á poesía.
«Un amigo díxome: ''As dificultades económicas, Yolanda, afectánnos máis emocionalmente do que estamos dispostos a admitir''. É unha frase sinxela, pero foi como se me dese permiso a min mesma para sentir cousas que me estaba negando facéndome a forte»
—Foi máis doado do que pintaba?
—Ocorreu algo inesperado en min, que só medie un ano entre un libro e outro. No verán do 2021, nunha residencia en Mojácar, as ideas empezaron a brotar relacionadas con esas cuestións, moi fillas desa crise económica tan grave que pasei. Continuei ese manuscrito de A falsa autónoma nunha segunda residencia, en Finlandia, en xaneiro e febreiro do 2022, nun lugar de ensoño. Estiven máis produtiva que nunca! Pasaban os raposos, os cervos, caía a neve... Sentinme como se estivese nun centro de alto rendemento! Só catro horas de sono ao día. Saquei moito e estaba nun momento de forza creativa. Por outono do 2022, dei por rematado A falsa autónoma.
—O Premio Nacional por «Materia» chegou despois de rematar este poemario?
—O Premio Nacional pilloume cos deberes feitos. Cun ensaio e un poemario novo rematados. Volvo a aqueles tempos difíciles nos que non sabía se ía saír.. Foi cumpridos os 40. Custou recuperarse. Nese tempo, un amigo poeta díxome: «As dificultades económicas, Yolanda, afectánnos máis emocionalmente do que estamos dispostos a admitir». É unha frase sinxela, pero foi como se me dese permiso a min mesma para sentir cousas que me estaba negando facéndome a forte.
—Nas mulleres esta presión é maior?
—Si, non está ben visto que falen de cartos, deben ser modestas... Isto por unha banda, e pola outra, a presión de sermos fillas da terceira ola, ser mulleres empoderadas.
—O empoderamento é un mito que desmonta verso a verso «A falsa autónoma».
—Si. Temos que mostrarnos fortes, e eu non me estaba permitindo a min mesma caer. Unha sempre pensa que non pasa nada, que vai poder con todo. Pero non. Non sempre podemos con todo.
—«A falsa autónoma» alerta dos perigos de autoexplotación e a autoesixencia, de ser unha a súa propia xefa. Dese espremedor interno. Como podemos converternos en xefas tan duras con nosoutras mesmas? Retratas nisto a varias xeracións de mulleres.
—Probablemente. Iso con todo o contexto do sistema no que estamos inmersas. Un sistema turbocapitalista insaciable que non fai máis que pedir máis de nós.
—Envolto nunha falsa idea de liberdade.
—Totalmente, unha falsa autonomía. Somos falsas autónomas. Asumes que tes que ser independente. Hai outras épocas nas que as mulleres aspiran a ser mantidas, non?
«Antes mortas que mantidas... Temos a fobia de ser unhas mantidas, pero con que custo?»
—«Antes morta que mantida», escribes.
—Si, claro... É que temos esa fobia. Pero a base de que, con que custo? Convertémonos nas xefas máis tiranas de nós mesmas, reflexo dun sistema que non deixa de pedir.
—As mulleres arrastramos unha precariedade e dependencia maiores, históricas?
—Si, estamos permanentemente endebedadas. É coma se sempre estivésemos en débeda por unha razón ou por outra, e no mandato de servir e compensar.
—Todo confabula a favor da arañeira de culpa feminina. Tamén o capital, que compra a conciencia de calquera...
—Esa trampa capitalista de que a única maneira de poñer a salvo o diñeiro é tendo diñeiro.
—«O único mapa do tesouro / era non necesitalo», conclúe un destes poemas. Irónica revisión dun clásico.
—Claro. Cando non necesitas o diñeiro, é porque o tes. E cando tes, todo é doado. Os que din que o diñeiro non é o importante é porque o teñen. A única maneira de sobrepoñerse a esa necesidade e a esa tiranía é ter os cartos. É imposible vivir á marxe do sistema económico.
—Para unha poeta e para calquera.
—Para calquera. Se queres ir ao súper tes que estar no sistema. Do mesmo xeito que non é posible escribir fóra do patriarcado, non é posible escribir fóra do capitalismo. E iso produce unhas contradicións das que somos parte e vítima ao mesmo tempo.
«Cen mil euros poden ser como unha esfera de luz. Que paz producen eses cen mil euros? A paz de non preocuparte polo diñeiro...»
—Que significa ser autónoma? A muller autónoma é, por forza, precaria?
—É unha muller que se sente autónoma, pero depende de varias cousas. Demasiadas.
—«Soño con cen mil euros», escribe. Non está mal. É rompedor en poesía.
—Eses cen mil euros son como unha esfera de luz. Que paz producen eses cen mil euros? A paz de non preocuparte polo diñeiro.
—Cen mil euros non é demasiado. Imaxina como ve ese soño Elon Musk.
—Dálle a risa! É outra das perversidades do sistema capitalista, que puido dispoñer que todas e todos vivísemos máis ou menos ben..., pero no último momento dixo: «Non! Ides vivir uns poucos moi ben e moitos mal». No poemario hai moitas trampas contemporáneas que eu quería sinalar.
—É esencial o compromiso social da poesía, confrontar o espello dos versos aos volumes da realidade de hoxe?
—Si. E non dunha maneira choromicas.
—«Pero os mellores pobres / somos pobres de tempo», di un poema. A pobreza de tempo é moi definitoria deste tempo de saúde mental en vías de desenvolvemento.
—Todo iso tan bonito da «muller empoderada» ao final vai en detrimento de nós mesmas, do noso corpo. O que queda polo camiño somos nosoutras, que sempre queremos estar á altura das nosas conquistas.
«Para min, é vertebral a franqueza de non ir do que non es. Como lle dixen hai un tempo a outra xornalista, nas fotos sempre adoito saír favorecida, nos poemas ao revés. Nos poemas mostro os ángulos menos agraciados»
—Que facemos coa pobreza de tempo?
—Exíxesenos ser produtivas todo o tempo. As cifras sempre abusan de ti.
—Esnaquizas os clixés do amor romántico con verdades «contantes» incómodas?
—Si, falar de cartos é un tema pouco fotoxénico en poesía. Sexamos sinceros: a poesía ten tendencia de falar de vaguidades, de cuestións existenciais que levan á xente a preguntar: «Este poema de que fala?». Se se lle pode facer un reproche á poesía é que está aqueixada desa vaguidade, cando, en realidade, nos mancan máis moitas veces as dificultades económicas e cotiás. Quería meterme aí coa honestidade como motor. Para min, é vertebral: esa franqueza de non ir do que non es. Como lle dixen hai un tempo a outra xornalista, nas fotos sempre adoito saír favorecida, nos poemas ao revés. Nos poemas mostro os ángulos menos agraciados porque con todo iso somos e todo iso vivimos. Hai que ser honesta e mostrar esas partes menos favorecidas para chegar a algunha verdade humana.
Seis poetas novos que tes que coñecer, segundo a nosa premio nacional de poesía
POL GUASCH
«La parte del fuego»
Pol Guasch (Tarragona, 1997) graduouse en Estudios Literarios e é máster en Construcción de Identidades Culturales. Colaborador de medios como a cadea SER e Diari Ara, gañou o Anagrama de novela con Napalm en el corazón. Tradutor de Adrienne Rich, é autor dos poemarios Tanta gana e La parte del fuego.
NOELIA GÓMEZ
«No seu despregar»
Naceu o día de Reis de 1995 en Rianxo e medrou entre mar e solpores ao carón da praia de Tronco. Xornalista e poeta, Noelia Gómez é, como Jesús Castro Yáñez, unha das «novísimas» da literatura galega que nos revelou o selo Apiario na antoloxía No seu despregar, na que figura tamén o premio nacional Ismael Ramos.
JESÚS CASTRO YÁÑEZ
«Ultramarino»
Premio Minerva de Poesía, Jesús Castro Yáñez (A Pastoriza, 1992) é autor de Os nomes e os himnos (Espiral Maior) e Ultramarino (Chan da Pólvora). Traducido a idiomas como grego, catalán ou francés, o autor figura entre os poetas da Antología de la poesía gallega próxima (Chan da Pólvora/ Papeles Mínimos).
ROSA BERBEL
«Los planetas fantasma»
Sevillana de 1997, Rosa Berbel firma Las niñas siempre dicen la verdad (Hiperión), galardoado co Premio de Poesía Joven Antonio Carvajal, o Premio Andalucía de la Crítica a la Mejor Ópera Prima e o premio Ojo Crítico de Poesía de RNE. No ano 2022 publicou Los planetas fantasma, no selo Tusquets.
Samuel Merino (Mos, 1982), licenciado en Filosofía pola Universidade de Santiago, é autor de Guantanamera. Poema nun só acto (2021) e Con esta hoz / Con esta fouce (2023). Na súa poética está a pegada da súa formación e a súa experiencia nas artes escénicas. Voz que abre a memoria en Claustro corda comensal.
RUTH LLANA
«La primavera del saguaro»
Poeta e tradutora nacida en Pola de Siero en 1990, Ruth Llana é autora de La primavera del saguaro (Ultramarinos); umbral (Malasangre) e tiembla (Premio Federico García Lorca). Doutora en literatura latinoamericana pola Universidade de Wisconsin-Madison, vive entre Asturias e o Medio Oeste de Estados Unidos coa súa parella e os seus cans.