Nunha mañanciña de agosto de 1936 mataron o meu tío Joaquín. Viñérono buscar á casa pola noite, arrincáronllo das mans á miña avoa Elvira, metérono nunha camioneta e levárono.
Dous ou tres días despois pasaron as leiteiras pola casa e déronlle a noticia: o seu fillo estaba nunha gabia cun disparo na cabeza, non sei dicir se na Caeira ou nos altos de Santa Margarita, que era onde os levaban en Pontevedra.
Non acerto a dar moitos máis detalles porque na casa nunca se falaba destas cousas, unha lousa de silencio veu de súpeto enriba do mundo, sobre todo para os máis pequenos, que viñemos despois. Nunca escribín destas cousas. Pero no limiar da miña última novela, Cabalo de ouros, decidín metelos a todos: tío Antonio, tío Saturno, a avoa Elvira, tío Joaquín… Parecíame unha cuestión de xustiza.
Tío Joaquín era o máis vello. O meu pai, o máis novo, que daquela tiña 14 anos. Polo que puiden ir reconstruíndo despois, tío Joaquín militaba na UGT, e seica participara na manifestación do Primeiro de Maio nas rúas pontevedresas, onde houbo algúns enfrontamentos entre obreiros e piquetes da patronal, ademais de con algúns elementos fascistas.
Sabino Torres, que daquela era un rapaz, narra moi ben aquelas xornadas (Crónicas dun tempo escondido, Galaxia, 2014). O día do alzamento dos militares contra a República, el tiña 12 anos e estaba xogando ás bolas na Alameda de Pontevedra.
Co tempo descubrín o nome do meu tío nas listas de asesinados nun número especial de Nova Galicia, o periódico que publicaba o PCE durante a guerra. Pero os detalles da historia sempre foron un misterio na familia. Como en tantas familias daqueles anos, segundo documentan os traballos de investigación que dirixe Lorenzo Fernández Prieto na Universidade de Santiago: arredor de 5.651 mortos, dos cales 4.560 foron paseados, o resto sometidos a irregulares procesos sumarísimos, como o caso de Alexandre Bóveda.
A memoria é necesaria, fundamental para a estabilidade das persoas, tamén das colectividades, e unha das estratexias conscientes daquel réxime vitorioso da guerra foi precisamente borrala, eliminala de vez, sobre todo nas novas xeracións. «Non vos metades en política», repetían os nosos pais na casa.
Foi cando cheguei á universidade e me denegaron unha beca por «antecedentes políticos familiares negativos» (Isidoro Millán, que era o meu profesor no instituto, encargouse de investigar os motivos no ministerio), foi daquela, digo, cando o meu pai se decidiu a contarme a historia de tío Joaquín, da súa muller, que morreu ao pouco tempo coa cabeciña trastornada, da súa filla Nenucha, que criaron as miñas tías... O día da Galicia Martir, o día de Alexandre Bóveda, Camilo Díaz Baliño, Ánxel Casal, Xaime Quintanilla, Roberto Blanco Torres, Víctor Casas, Darío Álvarez Limeses e tantos outros (5.651), tamén é o día do meu tío Joaquín.