Na tradición oral non só circulan, atravesando xeracións, contos de substancia popular, creados e transmitidos por homes e mulleres ás veces iletrados, incluso analfabetos: contos de meigas, de aparecidos, de soldados que regresan da guerra, de animais (cando estes falaban)... Pero os científicos da tradición oral non se teñen interesado debidamente polo relato culto, eses relatos que, nas sobremesas, contaban, por exemplo, Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro, Luís Soto, Celso Emilio Ferreiro, Carlos Casares, Basilio Losada e José Francisco Armesto Faginas (e, entre os de agora mesmo, o doutor berciano-pontevedrés Félix Cortiñas). Circulan por cenáculos e faladoiros, con máis ou menos modificacións, lei á que non se subtrae ningún relato que viva na memoria e no labio da tradición oral.
Nalgúns aspectos, os relatos máis orixinais e fascinantes son os creados, entre 1950 e 1970, por Pedro Martul Rey (Rodeiro, Pontevedra, 1909?Santiago, 1982). Profesor de Literatura española en varios institutos, combateu, coma outros «cursillistas do 36», nas fileiras republicanas na Guerra Civil, onde -conta na súa creación máis rechamante- coñeceu a Stalin, disfrazado, nos primeiros meses da contenda, no nome e na indumentaria. É o Pepe Stalin que, ás noitiñas, tomaba unha cunca de caldo na casa de Martul e a súa esposa, María Tobío, casa na que xogaba e parolaba moi animado co fillo do matrimonio, Pedro -Pedrolo-, daquela de moi poucos anos. Exiliado Martul en México de 1939 a 1948, neses anos tratou a importantes personalidades políticas, entre elas a Eleanor Roosevelt, viúva do famoso presidente dos Estados Unidos. «A vella Roosevelt» -como dicía Martul- organizaba bailes para recadar fondos para os presos republicanos españois. Martul asistiu a un, celebrado en Nova Iorque, no que, por certo, bailou coa ilustre señora convidado por ela mesma. Daquela, dona Eleanor estaba convencida de que a loita antifranquista tiña que ter o seu protagonismo na propia España, razón pola cal, xa no segundo valse, espetoulle ao noso profesor: «Martuliño, vaite pra Rodeiro». E don Pedro Martul, que a reverenciaba, regresou aos eidos patrios.
Nos relatos de Martul, as personalidades relevantes, sexan galegas ou foráneas (Ruiz Jiménez, Churchill, o Pandit Nehru...), sempre falan en galego, no galego rico, libresco e campanudo de Martul. En maio de 1957, no café Español de Santiago, asistín ao relato máis prodixioso da musa fabuladora de Pedro Martul. Foi no faladoiro de don Ramón Otero Pedrayo, nesa ocasión composto polo patriarca, por Fermín Bouza-Brey, por Borobó e por varios estudantes (Xosé M. López Nogueira, Ángel Blanco Losada...). Eu acabo de publicar, nun opúsculo da Fundación Otero Pedrayo, a versión dita naquela data polo seu creador, daquela primicia mundial.
Sabido é que Castelao foi a Moscova en 1938, pero o que non se sabía, ata maio de 1957, -conta Martul- é que o acompañara, como amigo e como secretario, o propio Pedro Martul, quen, empurrando a Castelao, logrou chegar a unha das portas do Kremlin, petar nela e preguntar, ante un desconcertado coronel soviético que tiña unha pistola do nove largo: «Está o Pepe?». Felizmente para os dous paisanos nosos, o Pepe -o Pepe Stalin- oíu e mesmo recoñeceu a voz de Martul: «Martuliño, e ti por aquí?». Despois dunha fortísima aperta, Stalin, quen estaba nun Consello de Ministros, preguntoulle polo fillo que coñecera no 36 en Madrid: «E que é do teu rapaz, do Pedrolo, daquel rillote, daquel escachapedras? Acórdase de min?». Nese intre, Martul aclaroulle: «Non fala doutra cousa».
A escena do Kremlin finaliza cando os tres personaxes oen o tocar dunhas gaitas que Castelao afirmou seren galegas e Martul, zamoranas, mentres Stalin, sen querer pontificar, suxeriu que nin unha cousa nin outra. Asomáronse, axiña, a unha fiestra, e viron pasar polo medio e medio da Praza Roxa, seguidos dunha riola de rapaces, catro gaiteiros negros, do Congo. Pedro Martul, admirado, sentenciou: «Tiña razón o Pepe!»