«En moitos sitios, incluídos os Estados Unidos e Europa, o progreso democrático atópase baixo asedio», afirmou o novo presidente norteamericano no seu primeiro discurso de política internacional. A edición do ano 2020 do ultimamente moi citado índice de democracia, elaborado por The economist, alerta sobre o feito de que o ano da pandemia foi tamén malo para a saúde das democracias no mundo: 116 dos 167 países avaliados puntuaron peor en calidade democrática; e só 38 melloraron. España está entre os que baixaron, manténdose, a pesar diso, no reducido grupo das 23 democracias plenas que hai no mundo. A preocupación é compartida pola Unión Europea, como fai constar no informe sobre a situación do Estado de Dereito en Europa. E convén precisar, dado que moitos dos que a poñen en perigo o fan no seu nome, que a forma de democracia que está baixo asedio é a constitucional.
A forma que prevalece despois da Segunda Guerra Mundial, da que a Constitución Española é un dos seus exemplos máis destacados. Unha forma de democracia na que, como sintetiza Maurizio Fioravanti (Constitución, Trotta, 2001), se equilibran perfectamente o principio democrático revolucionario, que, en última instancia, basea na vontade directa do pobo (e, por tanto, por encima do principio de representación, como teorizou, e xa sabemos con que consecuencias, Carl Schmitt), e o principio constitucional dos límites da política (formulado por Kelsen).
Un equilibrio que se fundamenta na existencia dun poder constituínte que aproba unha norma suprema na que se establecen mecanismos para elixir o goberno a través de procesos electorais libres; se garanten os dereitos fundamentais cun poder xudicial independente e o pluralismo eríxese na esencia dun sistema no que ninguén monopoliza as decisións políticas, que son o resultado dun proceso de compromiso entre partidos políticos e toda clase de asociacións e iniciativas sociais: sindicais, empresariais, relixiosas, xornalísticas...
Porque se algo caracteriza aos populismos en España, tanto de esquerda (de Laclau a Podemos, vía Errejón) como de dereita (de Bannon a Vox, non se sabe ben a través de quen), é o intento de involucionar a democracia constitucional de 1978 invocando «ao auténtico pobo», sexa a xente do común ou os verdadeiros españois, deslexitimando para iso a todos os elementos que fan posible o seu funcionamento. O poder moderador neutral da Xefatura do Estado quere substituírse por unha activa Presidencia de República. Os partidos políticos e os sindicatos son elites corruptas e non democráticas que «non nos representan». A clase política, ou «delegados do Ibex 35» ou «califas de taifas autonómicos». Os medios de comunicación libres hai que «democratizalos» porque obedecen ao gran capital; ou se lles nega a entrada aos actos porque menten. E o poder xudicial, último muro de defensa da norma suprema, está politizado, especialmente se se trata da xurisdición constitucional e cando unha sentencia é contraria aos propios intereses.
Adoita dicirse que o perigo dos populismos é que contaminen o discurso dos tradicionais partidos conservadores e liberais; ou socialdemócratas e laboristas. Posiblemente condicionado polo asalto ao Capitolio, Biden utilizou o termo asedio. Máis propiamente o ataque ás democracias constitucionais, aínda que teña auxilio exterior, procede, sobre todo, de dentro, dun dos «inimigos íntimos» que denunciaba Todorov: o populismo. Da maior ou menor capacidade de resistencia á atracción dos discursos populistas pola esquerda e a dereita dependerá o resultado do asedio. Aí deberíamos estar todos, alomenos os que cremos na Democracia Constitucional.