Volven arrecender as candeas nos castiñeiros de Trasalba, como todos os anos por este mes de San Xoán. E, como todos os anos, os amigos de don Ramón peregrinamos á casa grande de Cimadevila para honrar a súa memoria, alicerce da modernidade, símbolo de firmeza e, asemade, de capacidade conciliadora, exemplo de intelixencia e de tolerancia sen renunciar nunca nin aos principios nin aos ideais que inspiraron (e mobilizaron) a súa xeración.
Lembro a primeira visita que fixen á rúa da Paz en Ourense, onde moraba don Ramón, a quen todos recoñeciamos como o Patriarca das nosas letras, título que non estou seguro de que ninguén máis puidese ostentar con tanta unanimidade. Se cadra, a principios do pasado século, Manuel Murguía. Naquela visita, en presenza do seu amigo Leuter González Salgado e do xornalista Fernando Franco, que me acompañaba, iniciaba eu o meu primeiro libro, Unha ducia de galegos (1976), que abre cunha entrevista con quen era sen dúbida a primeira gran referencia do galeguismo do século XX: «Memoria de todas as cousas». Tiña eu entón 23 anos. O libro tardou algo en saír porque o atrasou a censura.
Mais falamos da lingua naquel primeiro encontro, da escasa consciencia que sectores activos da sociedade galega tiñan respecto do idioma, da súa ausencia na universidade, xa non digamos no ensino para os máis novos e nos medios de comunicación; falamos da súa marxinación na Igrexa, na empresa, na economía; falamos do compromiso que agardabamos dos maiores… Aínda non nacera a revista Teima (1976), nin Encrucillada (1977), case todo era clandestino, ou semiclandestino; semellaban impensables conquistas como a radio e a televisión galega, que viñeron despois, a Lei de Normalización Lingüística (1983), o desenvolvemento das industrias da cultura, o posicionamento de certos partidos políticos… O que salientaba naquela conversa era a nosa impaciencia, os nosos reproches aos sectores dominantes que renegaban de nós. Así o expresabamos, co afervoamento da mocidade, ata que don Ramón, cun sorriso (e un whisky polo medio), calmou a nosa fogaxe e exclamou: «Amodo, rapaces, que aquí todos somos conversos».
Unha lección de intelixencia estratéxica que merece outra marea: os ritmos das mudanzas para ir consolidando actitudes e novas mentalidades, que teñen os seus tempos e cómpre saber administrar, e mais a sementeira de futuro que a xeración do Patriarca (Castelao, Risco, Vilar Ponte, Ánxel Casal, Alexandre Bóveda…), malia a traxedia que padeceron, souberon afirmar con coherencia, constancia e exemplaridade. Pareceume estimulante lembrar aquel primeiro encontro nesta nova visita á casa grande de Trasalba; visita obrigada, onde imos honrar, ademais, unha xornalista que moita relación tivo con don Ramón: a nosa amiga Maribel Outeiriño. Parabéns, compañeira.