Hai poucas semanas que o noso compañeiro Manuel Rivas foi distinguido co Premio Nacional das Letras Españolas, a primeira vez que un autor en lingua galega recibe tal recoñecemento, o que en gran medida vén poñer o ramo a unha serie de distincións literarias e artísticas de primeiro nivel que a nosa lingua e a nosa cultura veñen recollendo mesmo alén das nosas fronteiras. Saúde do idioma? No eido da creación, sen dúbida ningunha: no cinema, nas artes escénicas, nas artes plásticas, na arquitectura, na música, no ensaio, na poesía, na narrativa… Outra cousa é o seu uso e a continuidade xeracional, do que poderemos falar noutro momento.
O premio a Manuel Rivas hónranos a todos e todas, sen excepcións. Teño diante de min o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega (en decembro do ano 2009) e unhas declaracións recentes nas que fala de algo que moitos compartimos: os principios da literatura. Ou mellor: algo que moitas veces intentei explicar nas aulas cando lle preguntaba ao meu alumnado pola primeira vez que sentiran a creación literaria arredor deles. Case todos, por reacción mecánica, pensaban nos primeiros libros, nos primeiros textos literarios, case sempre relacionados coa escola, e daquela eu faláballes das mañás dos domingos na cama co meu pai, recitándonos os «Airiños aires» de Rosalía de Castro e aquel «Con diez cañones por banda…» de Espronceda, que moito lle gustaba, e as cancións que as avoas cantaban na casa o día de festa, despois de comer, con toda a familia a coro: «A Rianxeira», «Ai Pepiño adiós», «Velaí vai», «Se vas a san Benitiño…».
Unha parte moi importante do meu galego vén daquelas xuntanzas, que en gran medida queremos homenaxear este próximo ano no Día das Letras Galegas: a memoria das nosas avoas (elas sobre todo) a transmitir, ás veces sen decatarse, a música da lingua, a boca da literatura da que fala o noso premio nacional, a fonte primeira de tantas cousas…
Romper a transmisión xeracional, a lingua que de xeito natural pasa de avós a netos, de pais e nais a fillos e fillas nas familias, é unha das grandes traxedias, e acaso unha das estratexias máis ruíns que se poidan deseñar para matar un idioma, ou para arrecunchalo contra a parede sen deixalo respirar. A responsabilidade é de todos, mais hai quen mira para outro lado e se limita a deixalo correr sen facer nada. O pecado de omisión tamén existe.
A boca da literatura da que fala Manuel Rivas é a fonte da vida, o principio que nos alimenta e, en gran medida, o que dá razón do que somos. Nos primeiros contos, nos primeiros amores, nas primeiras músicas, igual que nos primeiros bicos, están tamén as palabras primeiras que nomean o mundo, as primeiras lealdades, e con elas a memoria dos que nos precederon, un capital que non está contra ninguén e que nos enriquece a todos.