Na miña casa de neno, en Pontevedra, distinguíase entre a xente que cantaba despois de comer e a que non cantaba. Era unha distinción retranqueira, pero que o meu tío Alfredo, mariñeiro da ría e das plataformas, argumentaba dicindo que o mar (o peixe) sempre estaba alí, por iso a xente mariñeira o celebraba, mentres que os de terra a dentro vivían agoniados polas colleitas, as secas do verán, as enxurradas a destempo, as xeadas, o bicherío… Un mal ano de millo ou patacas non era doado de superar. Era unha interpretación bastante simple, pero que repetía sempre, sobre todo os días de festa, cando se xuntaba a familia e durante horas os vellos e os máis novos non paraban de cantar.
Non é a primeira vez que falo disto. Daquela aínda non entrara a televisión nas casas, non digamos outros trebellos, e a música había que facela co que había: pandeiretas, algún instrumento ocasional (guitarra ou acordeón), botellas de anís e culleres. Iso nas cidades. Hai vinte e seis anos que vivo na aldea e aquí lembran as músicas á luz de carburo: toda a parroquia no alboio, no tempo da esfolla ou nos seráns de inverno, e nas longas quendas no muíño, e nos fiadeiros…
A música era principalmente das mulleres. De cando en vez viña un gaiteiro ou un acordeón, que había que pagar a escote, pero os instrumentos principais eran as pandeiretas e algún pandeiro, xunto coa botella de anís e as voces inconfundibles das nosas avoas, que neste ano que entra homenaxearemos no Día das Letras Galegas. Voces que nos abriron as portas do mundo e que encarnan a tradición e a transmisión familiar, a memoria do que somos. Os primeiros bicos, os primeiros contos, as primeiras músicas: un río caudaloso que non podemos deixar que estiñe.
Dende finais dos anos setenta e na década dos oitenta, a musicóloga suíza Dorothé Schubarth percorreu Galicia, acompañada polo filólogo Antón Santamarina, para levantar a memoria musical das nosas avoas, sobre todo elas, depositarias activas da tradición. Os estudos do cancioneiro popular non son de agora. Dende o século XVIII, e sobre todo no XIX e nos primeiros anos do século XX, o interese pola recuperación e o estudo deste patrimonio ocupou a autores como Manuel Murguía, Marcial Valladares, Casto Sampedro, Perfecto Feijoo, Víctor Said Armesto..., por citar algúns pioneiros, e outros se cadra menos coñecidos, fundadores das asociacións folclóricas que empezaron a desenvolverse naqueles anos (Toxos e Froles, a Coral de Ruada, ou Cantigas e Agarimos) e que nalgúns casos seguen activas.
Con todo, o máis emocionante nestes días, eu diría que o máis estimulante, é a aparición dunha nova xeración de artistas que conecta con ese pasado (a memoria das avoas) e constrúe un discurso renovado que empata con públicos novos. Lembro entre as pioneiras desta etapa a Mercedes Peón, máis recentemente as Tanxugueiras, Caamaño e Ameixeiras, Fillas de Cassandra… Non podemos citalas a todas. Beizóns.