Ellos son los gallegos del año

Son todos los que están, pero no están todos los que deberían. YES quiere entrar en el año nuevo con cinco gallegos que han sido motivo de orgullo en el 2019. De Benedicta a Superpiñeiro, de Elena Ferro a Luis Liz-Marzán. El premio para Galicia son ellos.

Benedicta, nominada ao premio Goya por O que arde

É moito o que arde en nós ao escoitar a Benedicta, ao ver a película galega do ano, a epopea coa que Oliver Laxe levou Galicia aos Goya e polo mundo adiante. O equipo de O que arde gañou este ano o corazón do público de Cannes á Coruña, deixando pegada. Benedicta é una contradición melódica entre a muller submisa da peli e o pelouriño libre e forte que é. Se ten que soltar o pelo e levar zapato fino, ben. Se ten que deixarse dirixir con arte, mellor. Ela prefire moverse coas chirucas a pé, dicir o que lle cadre, acariñar un sapo no camiño e durmir sobre táboa que nun colchón. Na vida tivo acomodo, casou nova e descasou, foi alpinista, libreira e fotógrafa, e fixo en Brasil a vida que no seu Corgo natal non podía facer. No cine é a muller da que vimos, e na realidade, a muller que cómpre aspirar a ser. «Non serei muller dun só home, pero dun só teléfono si! Este non o vou cambiar», di rompendo coa risa o xeo da conversación.

—Que sentes ao ser nominada aos Goya como Actriz Revelación aos 84 anos?

—Eu sinto alegría por todos... Non fago forza para me controlar, a miña obsesión é non quedar mal con ninguén. Estou onde Deus me puxo, fun acomodando a miña cruz nas costas como puiden [risas]. Pero a miña cabeza está chea, teño filla, teño netos, hai unha casa, hai unha horta. En que entreter teño.

—Que é o que máis arde dentro de ti?

—Supoño que unha pregunta, a pregunta que nos facemos todos: cal é a razón pola cal estou aquí, a santo de que? Eu pídolle a Deus, ou a quen sexa, asumir sen desgarro, ir aguantando, vivir.

«Se me dan o premio á actriz revelación non sei que direi... Que fixen eu? Eu non son María Pita nin Rosalía. Esas mulleres deixaron moito»

—O mellor encaixe é o humor?

—A mellor forma de vencer as contrariedades é rir delas, ou non?

—Parece que na vida non seguiches os pasos da túa nai nin es abnegada como a Benedicta que amosa a película...

—Non, naturalmente! Miña nai naceu a principios do século pasado, castrada. Se eras muller, a quedar na casa e ter fillos, e acabouse! Iso non ía comigo.

—Pero casaches e tiveches unha filla. A vida decide ás veces en contra de nós?

—O camiño é a vida. Despois, a forma de camiñar depende de ti. Cada un que o faga como queira, de costas, a gatas... como lle preste. Eu atopei ao meu marido e foi un chanzo para min. Era unha persoa coa que me entendía. Despois nos separamos, o revoltixo da convivencia. A min sempre me pesou iso que me dicían na adolescencia: «Iso non se fai, iso non o fai ningunha muller». Estou chea.

—«Femias hai moitas, pero mulleres poucas», dixéchesnos valente, «pero se a muller é muller non hai home que a pare».

—E sigo dicindo. Eu sempre me sentín ben entre os homes, andei entre homes atractivos e ningún me tocou unha teta. Pero tamén coñecín mulleres fabulosas. Que fixen eu? Nesta película, o que me indicaron. María Pita fixo correr aos ingleses! E mira Concepción Arenal, Pardo Bazán, Rosalía... esas mulleres deixaron moito. Eu non son María Pita nin Rosalía.

—En que te fixas primeiro nun home?

—O respecto é o primeiro. Teño oído que as mulleres actualmente van provocativas. As bragas que eu usaba na miña xuventude tiñan máis perna que os pantalóns que se levan agora. E iso que? Teño encontrado moito mono (e digo mono, xa non lle chamo home)... Que a muller provoca? Tamén a min me provoca un coche de alta gama, un chalé, a conta corrente dalgúns e non por iso vou coller os cartos, o coche ou o chalé! Ai, mono, vai a un psicólogo e cúrate!

—Sempre o tiveches tan claro, é lucidez natural ou a forza da experiencia?

—Claro que non o tiven sempre claro, eu vivín nunha loita constante. Pero vas aprendendo a limar contradicións. E a única patria que quero é a liberdade.

—Estar no mundo é unha sorte?

—Ou unha fatalidade, non sei... Xa de nena, dicíalle ao meu pai: «Estas son as miñas mans, estes os meus brazos, e as miñas pernas... pero eu, eu, eu, papá, queres dicirme onde estou eu?». Sígome preguntando onde estou, máis alá da miña carcasa. Nada morre, todo se transforma. Eu existo de sempre, en forma de muller, de verza ou de touciño.

—Celebrarás o Goya, se vén, en galego e bailando unha xota, coma en Cannes?

—Eu non sei que direi, que farei... Pero en Francia si, saíume así, dicirlles claro aos franceses: «A min fálame en galego!».

Luis Liz Marzán, el primer gallego en conseguir el Premio Nacional de Investigación de Ciencia y Tecnología Química

El primer gallego en conseguir el Premio Nacional de Investigación de Ciencia y Tecnología Química es químico por casualidad. Luis Liz Marzán (Lugo, 1965), uno de los científicos más influyentes del mundo y del año, tiene un palmarés amplio. El único gallego que ha logrado dos veces la prestigiosa beca Advanced Grant trabaja en un proyecto pionero para crear tumores en 3D. Y uno de los propósitos que se llevará al 2020 podría salvar vidas: avanzar en el conocimiento del cáncer, la enfermedad por la que falleció su padre.

En el año que se va brilla para él, además del galardón nacional, el regreso al instituto de Lugo donde estudió en los ochenta, el Lucus Augusti, esta vez no para examinarse, sino para impartir una conferencia. «Fue un momento emocionante, muy bonito. Me acompañaron dos antiguos compañeros de clase. Fue uno de los regalos del año», asegura Luis. Liz Marzán protagonizó junto a Mendeleiv el Día da Ciencia en Galego este 2019, dando una charla ante 300 estudiantes de la ESO.

Primer químico de la familia, Luis, con hijos que hoy siguen sus pasos, aún recuerda cómo cuando llegó al campus de Lugo su intención era integrar la primera promoción de Veterinaria. Empezó por Química pensando en convalidar asignaturas y, tras un año de experimentación, decidió que «eso de la Química no estaba tan mal…».

Galicia tiene cantera, dice, «y la Xunta está haciendo un esfuerzo para impulsar los institutos de investigación», valora este asesor del Gobierno autonómico que tiene su hogar en el País Vasco. ¿Morriña? «Siempre hay cosas que se echan de menos, pero la calidad de vida es buena. Y el mar también lo tengo allí», se consuela.

«Soy químico de casualidad, pero siempre me ha gustado leer. ¿A quién elegiría gallego del año? Quizá a Domingo Villar. Su nuevo libro, 'El último barco', está muy bien»

Al 2020 le pide «tiempo». «Para pensar y decidir las direcciones en la investigación». También, «tiempo para mi vida privada, familiar». Y para aprender a decir no sin miedo a perder el tren de una oportunidad. Mucho más de peleas de indios y vaqueros con sus hermanos que del Quimicefa, el niño que fue creció sin perder su química con la lectura. ¿El gallego del año para él? «Quizá, Domingo Villar. El último barco está muy bien, lo disfruté mucho, es una buena novela que da protagonismo a Galicia», reseña este premio Humboldt que acertó en sus sospechas en el último caso del inspector Leo Caldas, sobrio, intuitivo y preciso, como Luis Liz Marzán.

Elena Ferro, zoqueira Premio Nacional de Artesanía 2019

Elena Ferro acadou o Premio Nacional de Artesanía 2019 e escollería como galega do ano a Benedicta, a revelación máis aló dos Premios Goya. Para Benedicta, esta zoqueira que herda o oficio do avó, e dá pulo á empresa familiar fundada en 1915, faría uns zocos tradicionais «ou uns vermellos, porque Benedicta se adaptou ao mundo actual», valora.

«Foi un orgullo para todo o taller recibir este premio. Dedicámosllelo a todas as labregas e os labregos deste país. Foi unha sorpresa moi grande», di Elena.

Terceira xeración dunha estirpe de artesáns, ela medrou de nena entre zocos, da man dos que os confeccionaban. «A tía Agripina e o meu pai, Alfonso, traballaron sempre co meu avó, ao que eu non coñecín. Aprendín con eles no taller, que para min empezou sendo un xogo e acabou por se converter no meu oficio. Sempre me gustou, dedicarme a isto non foi unha decisión difícil», revela.

Foi esta muller a que converteu o zoco labrego, que se deixou de usar nos 70, en zapato que pisa forte como tendencia urbana. «Sentín que era unha tarefa miña rescatar os zocos da súa decadencia —afirma—. No 95, empecei a facer cambios sen éxito, e a partir do 2010 comezou a saír ben...». O importante para ela é a comodidade, «para que a xente poida moverse con eles se quere todos os días, o colorido é xa un extra».

«Sentín que era tarefa miña rescatar os zocos da súa decadencia. Para min, o mellor é ver que a xente maior que os usaba para traballar volva utilizalos agora con orgullo»

Tras o Nadal, lanzará uns novos zocos cunha madeira máis fina, máis lixeiros. «Non paramos! Hai que aprender e traballar para sacar o mellor de un», considera.

O zoco vermello é o modelo estelar, «e xa un clásico», conta quen di que facer «uns zocos sós, de xeito artesán, leva máis tempo que facelos de dez en dez».

Hai xente recoñecida entre os clientes de Eferro. «Pero a min o que máis me gusta é que a xente maior que usaba os zocos para traballar os volva ver agora e a usar con orgullo. Porque houbo un tempo en que a xente non quería máis zocos nin máis pan de millo», recorda.

Son só para mulleres? «Non! Son zocos para mulleres, homes, nenos, nenas». Oficio e arte cos pés na terra.

Jorge Prado, bicampeón del mundo de MX2

Para una persona como Jorge Prado (Lugo, 2001), cuya precocidad en la élite del motocrós mundial le ha llevado a vivir a caballo entre Bélgica, Italia, Galicia y un avión cada semana, las raíces son importantes. «La casa de mis abuelos Esther e Ignacio en Ramil (Lugo) es mi lugar preferido en Galicia», asegura el bicampeón del mundo de MX2 y debutante aspirante a todo en la máxima categoría del motocrós internacional. «Le guardo mucho cariño por todas las vivencias que tuve allí desde niño. Qué recuerdos... jugar alrededor de la casa, los bocadillos de tortilla y salchicha, de Nutella... aunque en realidad daba igual de qué eran; lo importante era que me los hacía mi abuela... y el tamaño», rememora el piloto.

Allí también comenzó a andar en moto. «La primera me la regalaron en mi cumple o Reyes. Bajábamos al jardín, que era casi plano, y esquivábamos los árboles», rememora. Tan bien se le ha dado desde entonces que acabó dedicándose profesionalmente al motociclismo. Este año ganó prácticamente todas las carreras que disputó. «Por ello, mi balance del 2019 es muy positivo, aunque ahora me haya roto el fémur y eso lo haya empañado un poco al final. A nivel de resultados ha sido increíble. Estuvo muy bien... ha sido decente», asegura.

«Mi lugar preferido es la casa de mis abuelos. Recuerdo los bocadillos. No importa de qué eran, sino que los hacía mi abuela»

Su pandilla de amigos de la infancia, aquellos con los que se reunía en la casa de los abuelos, han seguido punto por punto sus evoluciones, siguen manteniendo un estrecho contacto y viajan para animarlo en algunas carreras.

Con ese respaldo, Jorge Prado es optimista para el 2020, al que le pide: «Mucha salud, que no haya más lesiones y que podamos estar todos más juntos y felices, sin problemas para poder disfrutar de estos días, de estos momentos».

Xosé Manuel Piñeiro, presentador súper 

O ano foi para Xosé Manuel Piñeiro un camiño por inventar, un percorrido de «emocións encontradas». «Foi un ano duro, non de dolor físico, senón de dolor da alma. Todos sabemos que estamos de paso, pero unha enfermidade faite máis consciente diso, de que en medio segundo pode cambiar o destino», advirte este showman con voz, corazón e xeito.

Sorprendémolo en metade dunha gravación dos programas para nenos que conduce no Nadal. «Xa estou reincorporado ao plató do Bamboleo!», di. Neste último trimestre do 2019, o Súper que non cede ao desalento deunos tres alegrías polo menos: a aparición en Luar en setembro, un ano despois de anunciar que sufría un mieloma múltiple, para contarlle «á parroquia» que recibira a alta médica e manifestar a súa gratitude; o sábado de novembro no que colleu o micro para presentar na praza do Obradoiro durante tres horas o especial Aquí Portugal, e o anuncio feliz co que chega agora este Fin de Ano: Piñeiro bamboleará de novo.

«A xente coa que convivo é o mellor que teño. A Televisión de Galicia soubo esperar, e o público. Hai xente que me ve pola rúa e dáme apertas... E eu déixome, claro!»

«Eu son disciplinado en todo, no traballo e na enfermidade tamén. Sigo o proceso que me marcan desde o servizo de hematoloxía [do Álvaro Cunqueiro de Vigo] e sendo positivo. O meu corpo reaccionou ben ao medicamento, e aquí estamos un ano despois volvendo a traballar. Iso si, tes que aprender a vivir con cousas coas que non convivías. Para os que somos hipondríacos é unha lección, é un: ‘Chaval, menos hipocondría e tira pa’diante!’», afirma.

Cando a vida pulsou o pause, Piñeiro tivo que parar e resetear e, co tratamento e o tempo, foi quen de apreciar pequenas alegrías. «Que che digan: ‘A partir de hoxe, xa pode vostede comer xamón e queixo’ é tremendo, foi unha das noites máis marabillosas dos últimos tempos! Deime unha panzada...», confesa.

Pi merece a homenaxe. «Aínda estando pocho e preocupado, eu en canto me poñen unha cámara e un micro diante, transfórmome. Non hai mentira nin pose. E nótase. Eu non sei rir de mentira», asegura quen compartiu coa súa ampla familia galega, o seu equipo e o seu público, o momento máis duro da súa vida.

«A xente que convive comigo a diario é o mellor que teño. E a Televisión de Galicia sóubome esperar. Recibín moito cariño, tamén do máis insospeitado. Agora hai xente que cando me ve pola rúa non se corta, a darme apertas e bicos, e eu déixome, claro!», manifesta cun sorriso real.

Ao ano novo só lle pide saúde. «Seguir polo menos como estou hoxe», di.

Quen é para o noso Super o galego ou a galega do ano? «A galega do ano é a miña nai. Ten 89 anos e é a muller máis feminista do mundo mundial. É un exemplo. Sempre estivo aí, preparando os cocidos para que eu fose a Allariz os domingos a levantar a paletilla. Chámase Rosa e está coma unha rosa». Espabilada beleza.