Poeta, narrador e ensaísta, foi unha das figuras fundamentais da literatura galega de finais do século XX
17 nov 2021 . Actualizado a las 16:31 h.De Dante Alighieri dicía Darío Xohán Cabana (Cospeito, 1952), que vén de falecer aos 69 anos, que era «o gran poeta do mundo». Dicíao con coñecemento de causa quen traduciu ao galego a súa Divina Comedia non unha, senón dúas veces —empezou a corrixir a súa versión e acabou por reescribir máis da metade dos versos— e que era «o máis teimoso dos amigos» do italiano malia o mal xenio que se lle atribúe ao florentino. Igualmente acaído sería falar de Darío como «o gran poeta de Galicia». El mesmo recoñecía que empezara a escribir «por razóns patrióticas, por escribir en galego» e que sentía «un amor desesperado pola terra galega que chega a ser un sentimento físico, real». Home e terra, en 1970, foi o título do seu primeiro poemario, inaugurando unha traxectoria que pescuda dende os versos —moitas veces dende o respecto escrupuloso ás formas métricas— nesa paisaxe e os seus habitantes.
Mais falar de Darío como o gran poeta de Galicia non é limitarse só á súa produción lírica. Cultivou con igual éxito a novela, o relato curto, as narracións para pequenos lectores, o ensaio e a tradución, xéneros cos que tanto se insería na materia de Bretaña —Galván en Saor— como tiraba proveito da súa «obsesión pola historia do país» —O cervo na torre, Morte de rei—, especialmente o período que vai dende os reinos suevos ata finais da Idade Media, sen esquecer a homenaxe aos seus referentes: escribiu páxinas brillantes e perspicaces sobre Álvaro Cunqueiro e Xosé Luís Méndez Ferrín; con este último compartía tamén unha postura política —«O nacionalismo e a visión socialista do mundo caracterizan a miña obra»— e o interese literario pola fantasía como un xénero que, ademais das súas propias coordenadas, sería para amosar a realidade doutro xeito.
Como Cunqueiro, Darío non concibía unha lectura cronolóxica da literatura. Para el, os poetas occitanos, aos que traduciu, eran autores «que están perfectamente vivos» e que podían resultar tan modernos coma Baudelaire, poñía por exemplo. Caso aparte era a súa capacidade para conmover, o que o escritor buscaba sempre nunha obra. Lía e escoitaba con atención concentrada e un podía adiviñar que trala súa expresión seria bulía un remuíño de emocións. Na distancia curta caracterizábao un humor retranqueiro —e, xa que logo, moi intelixente— e unha xenerosidade que tamén impregnaba os seus textos. O seu discurso de ingreso na Real Academia Galega -institución que acaba de facer público o seu pesar polo falecemento-, no 2006, foi toda unha homenaxe á xeración dos 50: «É a xeración que, nun tempo miserable, consegue facer da literatura galega un sistema sólido, variado e moderno». Unha xeración na que figuraba Manuel María, a quen unía a amizade con Darío, quen ocupou a cadeira académica que deixou baleira ao falecer.
Un compromiso temperán coa literatura e a política
Darío Xohán Cabana viviu a literatura con intensidade dende moi novo: testemúñao unha foto de Álvaro Cunqueiro como mantedor dos premios Minerva na que aparece un Darío case adolescente escoitándoo detrás. O futuro autor tivo tamén outro mestre en Xosé María Álvarez Blázquez, que lle serviu de «universidade e exemplo» mentres traballou en Edicións Castrelos entre 1971 e 1975 en Vigo: foi nese tempo cando se fixo amigo de Méndez Ferrín, unha relación de respecto e literatura que se mantivo ata hoxe mesmo.
Darío Xohán Cabana nacera en 1952 en Roás, a parroquia de Cospeito que, andado o tempo, acollería no seu maxín ao cabaleiro Galván —Saor é Roás ao revés—: curiosamente, o escritor vivía dende había anos na parroquia luguesa de Romeán, á que outro poeta, Xulio López Valcárcel, lle daría a volta e convertería en Naemor en Casa última. Darío facía gala do compromiso herdado da súa familia, «labregos con lugar pola renda». O seu pai e tío foran republicanos e comunistas, e un tío da súa nai, tenente das milicias que defenderon Madrid na Guerra Civil. El mesmo ingresou na UPG en 1968 e logo militaría na FPG.
Ao longo da súa vida desempeñou os oficios máis diversos, como garda municipal en Corcubión. Antes da súa xubilación como funcionario do Concello de Lugo e coordinador de publicacións atendía o auditorio municipal no antigo garaxe reconvertido de Frigsa: por iso dicía Xerardo Pardo de Vera que o mellor do edificio non era outro que Darío.
Máis de tres decenios achegando o encrucillado en galego de La Voz
Como escritor, Darío Xohán Cabana era, sen dúbida, un mestre das palabras. Pero a súa relación íntima con elas ía moito máis alá dos seus libros. Dende o ano 1987 mantiña unha colaboración diaria con La Voz de Galicia, onde publicaba o encrucillado en galego. Un pasatempo que era moito máis ca iso: era toda unha ferramenta normalizadora que espallaba o galego a todos os ámbitos e mesmo facía de Darío unha persoa coñecida e recoñecida en ámbitos que podían ser alleos aos círculos literarios. Un compromiso coa lingua pero tamén con todas esas persoas que completaban o encrucillado, e ás que non lles quixo fallar mesmo nestes días últimos de enfermidade: fixo os últimos a man, que logo pasaron a limpo os seus fillos, consciente de que o 1 de decembro se cumprían 34 anos sen faltar á súa cita.
O seu outro gran señorío léxico era, claro, o eido da tradución. Pola versión da Comedia dantesca recibiu a Medalla de Ouro de Florencia. Pero traduciu tamén a súa Vida Nova, o Cancioneiro de Petrarca, Os tres mosqueteiros de Dumas e os trobadores occitanos e unha antoloxía do Doce Estilo Novo. Sempre cun rigor e un criterio de autoesixencia que nacía do respecto polo texto e polo lector, mais tamén pola consciencia de ir ampliando os marcos do galego con cada achega. A tradución era inseparable da súa sensibilidade, mais refugaba do protagonismo. Entendía coma un espello no que estaba pero o menor tempo posible. «Non busco a miña orixinalidade, senón facer de intermediario entre o orixinal e o lector, poñendo un espello ao seu carón e que devolva unha imaxe o menos borrosa posible. Creo que canto menos se note a miña man, mellor». Por iso ofrecía unha versión literal e logo, canda ela, a súa propia versión rimada do orixinal.
Un «poeta natural» e un pioneiro da edición
O pasamento de Darío Xohán Cabana foi recibido con mostras dun pesar só equiparable á súa figura literaria e a quen gozou da xenerosidade da súa amizade. A Real Academia Galega, na que ingresou no 2006, e o Concello de Lugo, onde foi funcionario ata a súa xubilación, expresaron publicamente a súa mágoa, como tamén a Asociación de Escritores en Lingua Galega, o colectivo de tradutores profesionais e o Consello da Cultura. Tamén se sumaron á consternación institucións como a Casa de Rosalía e editoriais como Galaxia e Xerais: neste último Darío Xohán Cabana publicou boa parte da súa obra.
En Xerais Manuel Bragado mantivo ese trato de editor con autor, pero, ademais, existía tamén a mesma relación á inversa. «Para min, Darío é un dos grandes pioneiros da edición en Galicia», lembrou Bragado, quen se atopaba «desolado» pola perda do escritor e amigo. «É un dato pouco coñecido pero moi importante o do seu paso polas Edicións Castrelos de Vigo, cuxas instalacións estaban en fronte da miña casa. Alí traballou con Xosé María Álvarez Blázquez, un dos meus referentes», explica o agora exdirector de Xerais. Para Bragado, a faceta de Cabana como editor amosoulle o rigor polo traballo e un profundo respecto pola palabra, pero cre que tamén deixou pegada nel como escritor e observador da realidade galega: «Darío andaba polas feiras, vendendo aqueles libriños do Moucho, nun dous cabalos ou un Dyane 6, non lembro exactamente o modelo, e ese contacto co público creo que foi decisivo na súa forma de achegarse a quen lían a súa obra». Como autor, Bragado destaca a calidade das súas traducións, o dominio da lingua que aprendeu no seu Roás natal e a súa produción lírica: «Para min, Darío é un poeta natural. Véxoo como un gran poeta nacional».
Esa mesma dimensión, a dun poeta «extraordinario», é a que subliña Xosé Miranda, colega escritor e amigo de Cabana. «É o máis clásico dos poetas galegos de finais do século XX, clásico na forma e tamén nas súas aspiracións. Para min está á altura dos grandes clásicos da literatura universal», razoa. Algo que tampouco fai desmerecer a súa produción en prosa, «moi conseguida», e na que Miranda escolle As vidas senlleiras como un gran libro, comparable ás obras de Italo Calvino e Marcel Schwob. Igualmente, Miranda eloxia as traducións de Darío Xohán Cabana: «As súas versións de Petrarca e Dante son das mellores en calquera lingua romance», loa. «Lin varias traducións ao castelán da Divina comedia e son moi inferiores ao traballo de Darío. Tiña un sentido do ritmo, da musicalidade das palabras, que fan da lectura dos versos algo extraordinario».
No trato próximo que mantiña co escritor, Xosé Miranda apunta á negativa de Cabana se sumarse a modas ou tendencias, preferindo primar o traballo solitario da literatura. «Afastábase deses brillos e vaidades dalgúns círculos, e prefería dedicarse á súa familia e aos seus libros», lembra sobre a súa personalidade.