Matinando sobre arte, Aristóteles enunciou unha evidencia: «Pódense imitar belamente as cousas feas». Plutarco deulle unha voltiña e completouna: «O feo imitado segue sendo feo, pero recibe do artista unha reverberación de beleza». Despois, filósofos, teóricos e críticos de todo tempo ocupáronse da relación arte e beleza. Da relación arte e fealdade ocupáronse moitos menos porque ningún pensou que os artistas trocarían adrede a beleza en fealdade; pero no decorrer do tempo houbo quen o fixo para desacougar o espectador con representacións da morte, do inferno e da crueldade humana; ou para divertilo con imaxes satíricas. Niso consiste o feísmo; e Picasso, creador de beleza en moitísimas obras, foi de mozo, cando pintaba «motivos», un creador inconsciente de feísmo; e na madureza artística, cando pintaba «pretextos», un creador obsesivo.
Aclaro que as opinións expostas na primeira parte desta elucubración non as lin en ninguén. Se existen, descoñézoas e non podo apoiarme nelas. Porén, as veces que as expuxen en tertulias de artistas e afeccionados á arte, comprobei que son compartidas pola maioría; iso si, entre nós e en voz queda; porque dicir algo negativo da arte de Picasso, máis que ousadía é blasfemia. Eu seino, pero despois de publicar nestas mesmas páxinas dúas crónicas falando da súa xenialidade, práceme comentar algo do que teño por fracasos e excesos no seu facer artístico.
Falo da época azul, cando un Picasso de 20 a 22 anos que pasa fame en París, ve a miseria nas rúas da gran cidade e sofre, en 1901, o suicidio de Carlos Casagemas, o seu amigo da alma, quere converter a súa angustia en arte. Ten un referente na revista satírica L’ Assiette au beurre, onde colaboran debuxantes que admira e que denuncian en espléndidas viñetas a explotación dos traballadores, a indixencia das familias con nenos famélicos, e os vellos que dormen nos asilos; pero os artistas de L’ Assiette au beurre son activistas anarquistas e Picasso é un poeta. Por iso volve os ollos ao Greco e fai súas a espiritualidade dos personaxes e a cor azul dominante. Entende que a arte é filla da tristeza e da dor, e durante tres anos pinta entre eloxios dos amigos o que un deles, Pierre Daix, chamou «o inferno azul». O mozo Picasso cre que está a facer algo verdadeiramente importante e non entende que os colegas de Barcelona lle digan que nesa pintura «hai demasiada alma e pouca forma». Tómao a mal e afirma que «se Cézanne pintase en España, queimaríano vivo». Porén, nada disto tería importancia, porque Picasso era novo e inxenuo, se cabo dalgún tempo os críticos non se empeñasen en convencernos de que O vello guitarrista, A planchadora, A sopa, O xantar do cego, A traxedia, As dúas irmás... son reflexións xeniais sobre a condición humana. A min —que os deuses do Olimpo artístico me perdoen— as obras citadas parécenme, pola afectación dos personaxes e polo que teñen de kitsch, melodramas pintados que non conmoven a ninguén. A época rosa é mellor, pero non son mellores lenzos como Acróbatas, Nai e fillo, Acróbata e arlequín e as dúas versións de Comediante con neno. Conclúo, pois, opinando que nas épocas azul e rosa abundan as contribucións involuntarias de Picasso ao feísmo light.
A contribución voluntaria ao feísmo heavy aparece xa en Les demoiselles d’ Avignon, a pintura que trocou a orientación da arte moderna, cando un Picasso de 27 anos puxo nos rostros de dúas protagonistas un par de máscaras africanas que baten co estilo da obra como un borrón nun texto caligráfico. Foi un manifesto que anunciou a vontade de escandalizar, provocar e esfarelar o mundo da arte; e conseguiuno.
Ao falar do feísmo buscado por Picasso non penso en pinturas como Les demoiselles d’ Avignon. O Guernica, a Muller chorando e tantos outros nos que fixo do feo unha nova categoría da beleza, que eu percibo e gozo. Das obras de arte, como das persoas, podemos dicir: é fea, pero graciosa; pero é elegante; pero ten algo. Nada diso é o feísmo picassiano. O feísmo do que falo é a fealdade sen peros; e pinturas e gravados así abundan nas 16.000 imaxes que Picasso creou.
O que non cuestiono é a honestidade artística de Picasso e estou certo de que non permitiu que presións políticas ou económicas o desviasen do seu camiño de pintor. Créoo cando di que nunca viu a arte como un adobío; cando se pregunta por que nun mundo sen xeito tería que pintar cadros que o tivesen; e cando escribe: «A pintura é máis forte ca min; obrígame a facer o que quere». Picasso é consciente de que ás veces pinta monstruosidades e coméntalles a uns amigos que o visitan: «É unha loucura o que me obriga a facer».
Todo é certo, pero el, mellor ca ninguén, coñecía os límites da loucura de crear e puido destruír o que é puro feísmo e nada aporta ao conxunto da súa obra. Non o fixo porque, pintase o que pintase, estaba vendido en canto o asinaba e os críticos do mundo eloxiaríano para non quedar de ineptos. Que así se escriben as historias. Tamén a da arte.