Querida, hai un pouso de incerteza esperanzada na túa despedida. Aquí unha carta a varias voces, as dalgúns que amaron o teu corazón de Garza e atoparon o paraíso na túa poesía
25 abr 2020 . Actualizado a las 23:27 h.A música escribiu a novela da súa vida. «A miña vida é unha novela», dixo sorrindo, ollos ben espertos, elevando as mans e encollendo os ombros Luz Pozo Garza (Ribadeo, 21 de xullo de 1922 -A Coruña, 20 de abril do 2020). Foi unha tarde de abril do 2018, no seu primeiro piso da Coruña, cunha ventá no salón desde a que lle prestaba, dicía sempre, ver as árbores e os nenos ir ao colexio levados pola presurosa man dos pais. Unha novela histórica? «Unha novela chea de xiros e complicacións, na que aconteceron cousas tristes, pero eu non quero consentirme na tristura», dicía a dona da palabra. Non era de esperar da que foi a nena máis alegre de Viveiro, a que estaba todo o día «pulando» e saía a cantar «as virtudes da Aspirina Corifina» coa súa amiga Alta Gracia Pla.
Xa nos primeiros anos de Luz, roldaba preto Rosalía, nai poética que compartía coa súa amiga e editora literaria Carmen Blanco. «Ela está en todos os seus libros, así que eu quedo con toda! Non podo escoller», achega a autora de Luz Pozo Garza. A ave do norte. A vida de amizade e literatura de Carmen con Luz está «sobre todo nos libros finais, os da súa transparencia azul». «Eses son libros nos que estivemos xuntas pero distintas, co cerebro e o corazón», di a editora literaria da Memoria solar, antoloxía que recolle a obra total, en galego e en castelán, de Luz Pozo ata o 2004. Carmen Blanco viu nacer A vida secreta de Rosalía (1996), tesouro no que o profesor Andrés Pociña -autor xunto a Aurora López da biografía Á procura da poesía- ve unha «auténtica “vida secreta” da poeta, que vén ser unha maneira de sentila, de interpretala», de converter a vida e a obra de Rosalía en manancial creativo. Na Rosa tántrica (2016) e en Deter o día cunha flor (2009) aflora a conexión de Luz e Carmen, que fica agochada nun dos poemas do último libro, Pazo de Tor, carta con aves, lúas e topacios, música sen posible final, para a nai, Luz Garza Feijoo, norte sempre do amor para Luz filla.
«Eu coñecina en abril de 1972, non en persoa, senón polo libro El vagabundo. Encantoume! Foi o libro co que fixen a miña primeira viaxe soa, que foi a Santiago de Compostela», recorda Carmen, a quen, coma a Luz, lle gustaba moito andar. Lixeira. E máis a bicicleta que as bonecas. Luz aprendeu a nadar no Miño, contoume, pero era máis de mar. A filla predilecta de Ribadeo e de Viveiro era tamén nai simbólica, no literario-persoal.
«Eu chameina de todo!: muller solar, ave do norte, flor do paraíso, nai Luz. Recordo que me regalou unha boneca, a min que non me gustaban de nena... Con ese agasallo, deume a coñecer os misterios do amor»
Foi nai «adoptiva», entre outras moitas, de Carmen Blanco. «Eu a Luz chameina de todo!: radiante muller solar, a ave do norte, flor do paraíso», e no libro Atracción total fíxolle á raíña solar das nosas letras un recoñecemento como «madre que goza», no relato Unha palabra subversiva: madre. «Chámolle nai Luz. Recordo que me regalou unha boneca, a min que non me gustaban de nena... Con ese agasallo, ela deume a coñecer os misterios do amor. Eu estou neste ronsel de Luz», afirma Carmen Blanco sobre a «nai predilecta» de Gonzalo, Mónica e Luz, os fillos de sangue de Luz Pozo Garza. Os simbólicos son máis, fan familia numerosa. Non hai consolo para tantos...
El vagabundo -que viu a luz no 52, con prólogo de Gerardo Diego- cazou tamén co seu poético andar «simultáneo» a curiosidade do escritor e académico Manuel Rivas, que recorda a mirada «oceánica» de Luz cando a coñeceu, a súa «beleza sen tempo» (ela mestra de literatura, el alumno, no instituto mixto de Monelos, nesa sorte de «Ítaca» na Coruña dos 70). Manuel ve na literatura ese andar do vagabundo, «ese andar simultáneo, que pon un pé na luz e na escuridade, na vida e na morte, no amor e no desamor. É un andar que crea harmonía e desacougo, equilibrio e desequilibrio. E iso é o que sentimos cos verdadeiros poemas, eses nos que dis: 'Aquí pousou o corpo da liberdade, a beleza'». Ánfora e Vagabundo son as primeiras faíscas da Luz Pozo poeta na ponte entre os anos 40 e os primeiros 50, obras dun «erotismo feminino insólito na época», sinala Manuel Rivas, unha visión que comparte a filóloga Olivia Rodríguez, editora literaria e amiga ata o final da poeta. «Ocorre só con algunhas obras e autoras excepcionais, que o que les atravesa o tempo, é como o vagabundo. El vagabundo sae como libro póstumo mañá e é unha novidade deslumbrante», considera o autor de A boca da terra. «Os libros de Luz non son illados, son círculos concéntricos. Eu falaría do libro de Luz, que é o conxunto dos libros dela. Non, non lle vou facer a Luz esa traizón de quedar só con un...», di rindo Manuel Rivas, que recorda tamén a entrevista que lle fixera á poeta en Vigo a principios dos anos 90 para La Voz.
Amor, liberdade e o accidente
«A razón non abonda para comprender a vida», sostiña Luz Pozo. «A palabra é poderosa, pero non pode dicilo todo». «A rosa pode estar queimada e feita cinza, pero renace. Aínda que ese renacer só pode verse co poder do amor», ilustrou en referencia ao seu diálogo con Borges na Rosa tántrica nunha entrevista en La Voz de Galicia no 2016, pouco despois de cumprir os 94 anos. A punto xa dos 95, confesaba seguir namorada. Semellaba na súa maneira de ser o corpo enteiro deses versos seus para Rosalía: «ai AMOR / detén o tempo aleve cunha flor».
Difícil escoller unha soa Luz, un pétalo da rosa de máis de cen follas que é a súa escrita. «Toda a vida de Luz está nos seus libros», asegura Olivia Rodríguez, que coñeceu á escritora a finais noventa, que a editou e acompañou ata os últimos días coma unha filla. «Luz viviu épocas terribles, pero soubo superarse e facer o que ela quixo. Ela quería un mundo mellor, era positiva, pero era tamén un ser humano e non sempre o pasou ben. Todo o que fixo custoulle traballo, esforzo. A vida de Luz é unha novela», reforza a filóloga, que sinala a ferida da guerra civil, a perda do irmán no fronte de Jaca no 39 («foi ao fronte ofrecéndose non lugar dun compañeiro, pai dun bebé, e morreu»), e o exilio polas ideas do pai, republicano. «Pero tamén é certo que de nena fora feliz, coa inconsciencia propia da infancia, en Larache, en Marrocos. Cando volveu a Galicia, con 14 anos era aínda unha nena, unha nena vestida de mariñeiriño», relata Olivia Rodríguez, que conta que, en canto saíu da infancia, Luz fíxose mestra na mesma academia onde daba clase a súa nai, e casa, moi nova, con Francisco Vázquez, profesor dela que chegaría a ser alcalde de Viveiro.
Pero «o amor de home da súa vida foi Eduardo, o poeta Eduardo Moreiras, do que namora por carta -recorda a ensaísta, autora do prólogo de As arpas de Iwerddon (2005), libro de Luz para a súa filla Mónica-. Hai que poñerse no contexto, na vida da España do primeiro franquismo, e do que podía supoñer para unha muller ter un amante». Eduardo era casado, coma ela. Pero o amor foi buscando a maneira. Dese abraio prohibido naceu Ánfora, un «poemario sensual, cheo de erotismo».
«Ela non falaba do ceo, senón do paraíso. Se o paraíso non existe, debería inventarse para ela. Meréceo»
A poesía ía medrar nos sesenta e setenta clandestinamente co amor. Luz voou sen medo sobre o clima hostil da época, viviu anos de aventura creativa e vital cun punto e á parte: o accidente, na Coruña, da Vespa na que ían os amantes Eduardo e Luz. Dese sinistro, do que da conta o escritor Xosé María Álvarez Cáccamo en Memoria de poeta, e que obrigou a romper a relación naceu un dos libros máis desoladores de Luz, Últimas palabras, Verbas derradeiras, en 1976. A lei do divorcio, entrados os 80, deu pé, á fin, ao reencontro da parella. Luz casou en segundas nupcias con Eduardo «e as testemuñas da voda foron Xesús Alonso Montero e Xosé Luís Franco Grande», recorda Olivia, que subliña que os anos 90 trazaron para Luz, tras os anos en Vigo ata a morte de Eduardo, un voo cara a liberdade e o sosego feliz, familiar, na Coruña.
«A primeira imaxe que teño de Luz non me abandona -di Manuel Rivas-. É a que tiven da primeira clase na que a vin como alumno no instituto de Monelos. A de Luz non era unha clase, con ela non estudabas un programa, tiña ese don de facer que todo tivese unha elevación. É unha lembranza de atracción. É das profesoras das que namoras, polo aspecto, por como fala... A min daquela podíanme gustar Janis Joplin ou Patti Smith, pero ela era tamén unha muller moderna. Tiña unha presenza... Tiña o aire dunha muller libre».
A súa voz tiña tamén a forza da liberdade. Sen altofalante, sen estridencias.
«Despois de escoitar en diferentes ocasións a súa voz en directo, despois de lle escoitar dicir con toda a sinxeleza de que era capaz, aquilo de “o corazón está cheo de células amorosas e intelixentes”, valoro aínda máis a profundidade que, como dicía ela, pode haber no sentimento amoroso», achega a escritora Fina Casalderrey, que comezou a tratar á creadora do Concerto do outono (1981) «nas distancias curtas xa maior». «A primeira fascinación foi pola forza da palabra poética. O primeiro libro dela que tiven nas mans foi Códice Calixtino, que en 1986 publicara Sotelo Blanco. Daquela, Luz xa publicara en galego O paxaro na boca, Verbas derradeiras e Concerto de outono, e nós, mestras e mestres, despois daqueles cursos de especialidade que nos acreditaban para impartir galego nas aulas, continuabamos a descubrilo todo. Había outra Rosalía viva», recorda a académica. Fina volveu bater co Códice na Biblioteca 120 de La Voz: «Abrino, relín... E quedei naqueles primeiros versos do primeiro poema que dedica a Eduardo. Daquela xa sabía que el fora o seu gran amor e a lectura dos mesmos versos que descubrira anos atrás adquiriu unha nova dimensión e aquel “Amei o reino onde as aves inician unha curva/ melódica para morrer de amor nos outonos diáfanos do norte”, estes versos, agrandaron o significado».
Cando tivo a oportunidade de cadrar máis a miúdo con Luz, Fina comprobou «que a sutileza, elegancia, sensualidade, tenrura, musicalidade dos seus versos estaba nela, na voz, nas sentenzas, na maneira de vestir... Uns pantalóns escuros, un xersei e un fular abondaban para que esta gran dama da poesía fose portadora da elegancia. Ela era poesía», di Fina Casalderrey.
Ao cumprir os 95 anos, en xullo do 2017, Luz recibiu unha homenaxe na Real Academia Galega na que participaron, entre outros amigos, o escritor Claudio Rodríguez Fer, parella de Carmen Blanco, que valora a «luminosidade dunha poeta metade erótica e metade mística. A de Luz é unha poética simbolista da totalidade». «Coñecina hai moitísimos anos, tantos que non recordo cantos, cando me pediu que colaborase na revista Nordés, que dirixía. A relación con ela, de Carmen e miña, foi moi longa, íntima. Luz era sublime. O que máis me atrae a min dela é o vitalismo, o humanismo ético e a enerxía estética», afina Claudio, quen, posto a escoller, quedaría coa Rosa tántrica. É un poemario dos últimos, vitais, que se detén a acariñar Olivia Rodríguez, e no que se ve «no diálogo íntimo con Borges a mestura de Luz do natural e sinxelo co máis culto e o elevado». «Luz dicía que a ver se lle ía sentar mal a María Kodama...».
Luz foi ponte sutil cara ás novas xeracións, como sinala Fina Casalderrey. «Todo o mundo a quería pola fortaleza e vulnerabilidade, o talento mesturado coa súa proximidade amorosa», sinala a poeta Yolanda Castaño. «Unha muller que dirixía revistas literarias con moito máis sabia xestión ca os homes e á vez saía andar en bicicleta en anos escuros, que era tan capaz da elegancia no social coma do rexo criterio no literario. Viaxeira, soñadora... Nos seus ollos convivían a sensatez da sabedoría e a xogueta escintilante dunha nena. Sempre foi e será un referente para todas nós», asegura a poeta e fundadora da residencia de escrita creativa 1863.
Tamén o «novísimo» escritor Ismael Ramos recorda o día en que a coñeceu, nun recital a Xohana Torres na Real Academia Galega, que organizou Marilar Aleixandre: «Era como que todos estabamos alí para recitar a Xohana Torres, pero era como se Luz Pozo fose a única dona das palabras». Ismael recorda que Luz recitara un poema (non o típico) de Tempo de ría. «Eu quedei moi impresionado. Véndoa, escoitándoa, tiñas a sensación de que todo encaixaba. Para min foi unha imaxe purísima, incrible. Esa foi a vez que a coñecín, pero coma lector xa a coñecía polos libros», conta o autor de Lumes, que namorou de As arpas... e pode que máis aínda de Deter o día cunha flor, «que ten esa forza que impulsa a palabra cara ao futuro. Todos os poemas de Luz teñen madurez, teñen esa forza». Ismael liuno cando estaba a rematar o instituto: «Debía de ser o 2009. Eu tiña un montón de prexuízos. Estaba lendo poetas da promoción dos 90, pero aquel libro foi unha labazada. Deter o día cunha flor foi para min un libro importantísimo. Luz Pozo, como Xohana Torres, é atemporal, ten certo misterio. Son escritoras que escollen ben os seus silencios. Luz Pozo escolle os silencios para dicir algo».
Pazo de Tor, publicado en decembro do 2018, é o derradeiro libro, pero quedan textos inéditos por sorprendernos.«Camiña a poeta descalza polos corredores do pazo detrás das pegadas dos que foron antes ca ela (...) Velaquí un libro cheo de esperanza (...) Luz invítanos a seguila na viaxe. Unha das súas devocións é a música. Non hai verso fóra de compás», revela o escritor e presidente da RAG Víctor F. Freixanes no limiar deste pazo familiar reconstruído por Luz Pozo Garza na poesía.
Ela podía Deter o día cunha flor, renacer da cinza, rosa de Paracelso. Así é na súa obra, filosofía do amor. «Luz no falaba do ceo, falaba do paraíso —conclúe Olivia, que puido acompañala na despedida en San Amaro, este 21 de abril—. Se o paraíso non existe, debería inventarse para ela». A raíña do círculo solar meréceo, un paraíso semellante ao que ela foi.
«A música nin cesa
nin se apaga
por ser a luz do amor
quen a propaga»
Luz Pozo Garza, do poema para o seu fillo Gonzalo
«Choven diamantes», de Pazo de Tor