Como unha melodía sostida no aire séntese este ano o Día das Letras Galegas, que celebra a unha artista de mirada forte e expresiva que faltou axiña entre nós, pero aínda mira ao futuro. Comeza o ano Luísa Villalta
26 ene 2024 . Actualizado a las 09:45 h.Este ano, o Día das Letras Galegas séntese como unha melodía sostida no aire, é música dun violín sobre o que pousan unhas mans firmes no seu executar e delicadas na interpretación. Tamén é a imaxe dunha muller de mirada forte e expresiva, dun ollar que nos interpela, cheo de vida e de futuro. A protagonista é Luísa Villalta, a súa imaxe golpéanos pola súa frescura, pola eterna plenitude.
O próximo 15 de xullo cumpriría sesenta e sete anos e celebraríao moi probablemente na súa Coruña natal. Alí deu os seus primeiros pasos, recibiu con ilusión a chegada da súa irmá Susana e comezou o seu amor pola música e a literatura. Imaxinámola, con esa elegancia natural que posuía, deleitando as amizades cunha velada onde de seguro tanxería o seu violino, como lle gustaba nomealo. Por desgraza, o tempo para ela detívose o 6 de marzo de 2004, de madrugada, por culpa dun ataque de meninxite que a roubou de entre nós. As imaxes do día do seu funeral mostran caras desencaixadas baixo un tempo desapracible e non é difícil supor que o mar golpearía no Orzán, embravecido, para mostrar a rabia da súa cidade.
A pequena Luísa medrou no barrio da Falperra, un dos máis emblemáticos, no número 6 da rúa Vila de Laxe, e fixo súa a paisaxe e a paisanaxe da Cidade Alta, como lle agradaba referirse a ela. A Coruña é onde nunca pasan os trens porque «só chegan ou parten / por iso tamén somos nós / a nosa última estación /o noso amor definitivo». Sen dúbida foino, descansa no cemiterio de Santo Amaro dende onde escoitará o vento golpear na «pétrea pel do mar».
Os primeiros anos
A familia vivía folgadamente naqueles anos aínda escuros. Seu pai, Rafael, era profesor mercantil dedicado ao sector bancario, mentres que súa nai, María del Carmen, formárase en Comercio. A pequena Luísa non só asistía á escola das «Xosefinas», senón que a apuntaron a clases no Conservatorio, pois o pai era un melómano, con especial debilidade pola ópera e desexaba que a filla tivese unha formación musical. Ela axiña descobre que o violín sería o seu instrumento e, ao tempo, presentábase a todos os procesos de selección de figurantes das óperas que chegaban á cidade.
No instituto Eusebio da Guarda foi crucial a súa profesora María Teresa, que lle descobre a maxia da literatura e, chegado o momento, decide estudar Filoloxía Hispánica en Compostela. Foron anos de formación ata que rematou a carreira, especializándose na subsección de Galego-Portugués.
A súa chegada á capital de Galicia coincide cos anos finais da ditadura, a morte de Franco e a implantación da democracia. Non foi allea a aquel rebulir de protestas que reclamaban liberdades que se conquistaban amodo, de feito sempre militou nas causas xustas e a carón das persoas máis desfavorecidas. Naquel tempo asume que a lingua propia é un compromiso obrigado, pois é o idioma dos silenciados, das clases populares, o galego é a lingua de noso e xa sempre será a súa.
O seu amigo Xosé Manuel Beiras afirmaba nunha entrevista que Luísa era unha muller tremendamente autocrítica, perfeccionista, e que quizais por iso non se dedicou profesionalmente á música.
Ela completara os estudos superiores de violín e formou parte da Orquestra de Santiago de Compostela, primeiro, e da Xove Orquestra de Galicia, despois. E aínda, na década dos 80, integrouse no grupo de música folk Escaino, con Paulino Pereiro, Xosé Luís Pereiro e Juan Fernán Vello. Memorables foron aquelas veladas compartidas con Beiras e Francisco Pillado ao piano, pois gustaban de seleccionar música barroca do século XVIII e probar a facer modificacións de instrumentos, ás veces, ante un público privilexiado entre os que estaban os amigos poetas: Miguel Anxo Fernán-Vello, Xulio Valcárcel, Pilar Pallarés ou Xosé María Álvarez Cáccamo.
O certo é que profesionalmente se entregou á docencia dende que en 1988 aprobou as oposicións de secundaria de Lingua Galega e Literatura. Aquel ano destinárona ao instituto Xosé Neira Vilas de Perillo-Oleiros, logo ao de Canido, en Ferrol e, finalmente, ao IES Isaac Díaz Pardo de Sada, a onde chegou en 1991 e no que impartiu a derradeira clase. Tal e como era, tamén se implicou nesta tarefa e colaborou na redacción de diversos manuais escolares publicados na Editorial Baía a comezos dos anos noventa.
Cada mañá, Luísa entraba nas aulas co propósito de inculcarlle ao seu alumnado o gusto pola lectura e o amor pola lingua, sen esquecer o seu benestar e a súa formación crítica. As persoas que a trataron resaltan nela o seu nulo sectarismo e a tolerancia que mostraba ante as discrepancias.
Quizais porque xa se asentara profesionalmente, os 90 son unha época de apoxeo literario, aínda que paradoxalmente foi considerada unha autora da xeración anterior. En 1991 estréase con Música reservada, onde une as súas dúas paixóns e define a poesía como palabra melódica. Nestes versos busca fixar o momento que escorrega entre as mans e válese do soneto para conter a fugacidade do tempo, tamén dese manexo tan seu da rima e do ritmo interno. Villalta consegue un virtuosismo que impacta xa nesa primeira obra, ao tempo que crea un universo poético propio, inconfundible que, a pesar dos cambios, é recoñecible en Ruído e Rota ao interior do ollo. Nestes poemarios esculca as disonancias do mundo, aparece o barullo, achégase ás rúas, pero tamén ao corazón de quen as habita e muda a banda sonora: «Isto é poesía un ruído provocado», que logo dará paso ao silencio: «Baixei os sonidos ao silencio da necesidade e púxennme / a escoitar».
A poesía de Villalta é altamente conceptual, filosófica, mais nunha primeira achega semella próxima e isto débese á súa musicalidade, ao impecable dominio do melodía que fai que prenda en nós sen esforzo. Tamén ela era unha muller racional, profunda, pero á súa vez apaixonada, unha escritora que buscaba a beleza, sen desprenderse nunca da formalidade.
Aínda que poida parecer que Luísa Villalta foi só poeta, nada máis lonxe da realidade, pois ningún xénero lle foi alleo nesa curiosidade que levaba nos ollos dende meniña. Así, é moi interesante a súa faceta como autora de textos dramáticos, animada polos seus amigos Manuel Lourenzo e Francisco Pillado, este último dirixía os Cadernos da Escola Dramática Galega cando apareceron as súas pezas iniciais: Concerto para un home só (1989), O representante (1990) e O paseo das esfinxes (1991). E aínda tivo tempo para realizar traducións de Pier Paolo Pasolini ou Nicolás Maquiavelo, pois as linguas eran outra das súas paixóns.
En 1990 gañou o accésit do Premio Modesto R. Figueiredo co conto «A taberna do holandés» e pouco despois publicou o volume de relatos Siléncio, ensaiamos (1991), onde unha vez máis sentimos a música de fondo. Logo virían incursións de máis alento, pois daría ao prelo dúas novelas: Teoría de xogos e As chaves do tempo; nesta última, sitúanos nunha Galicia medieval gobernada polo rei Artur e o mago Merlín, anosando, como fixera Cunqueiro, a materia da Bretaña.
Cómpre non esquecer os seus textos ensaísticos, propios dunha muller reflexiva e de amplos coñecementos. Son especialmente interesantes aqueles que espellan as súas dúas paixóns, como O outro lado da música, a poesía, aquí Villalta pescuda nas dúas disciplinas que nela eran case o mesmo, pois foi poeta facendo versos e tocando o violín, pero tamén foi intérprete de melodías cando escribía en clave musical.
«Fronte á rutina, o rito da palabra tensa a pel do mundo», fronte as inxustizas a loita. Non podemos entender a súa persoa sen as causas nas que militou, así participou na Mesa pola Normalización Lingüística, foi parte da directiva da Asociación de Escritores en Lingua Galega ou nos movementos cidadáns que denunciaron a traxedia ambiental do Prestige. Tamén foi crítica coa demolición do chamado barrio do Papagaio, na Coruña, e empregou os seus versos para denunciar o capitalismo que arrasaba cun espazo emblemático. Maribel Longueira realizou as fotografías que provocaron os versos de Luísa e que viron a luz postumamente. Un deses poemas, «A amizade ten flor que rebenta nas paredes», foi adaptado polo grupo A banda da loba no tema Fiestras abertas, recentemente.
A súa derradeira intervención pública foi nun recital en solidariedade co pobo de Palestina. Na actualidade, por desgraza, estaría a reclamar o mesmo. Aqueles días tamén escribía As palabras ingrávidas (2020), que veu a luz moitos anos despois, porque en todo este tempo Luísa Villalta estivo presente e, como ela escribiu, «Isto é tamén unha muller que resiste».