Premios nacionais galegos, un bum que busca máis lectores: «Isto ten que estar moitísimo máis vivo»
FUGAS
Galicia brilla en España en recoñecementos institucionais. Que hai tras o fulgor? Os escritores Marilar Aleixandre, Xesús Fraga, Alba Cid e Ismael Ramos auscultan este bum nunha conversa na Coruña.
18 mar 2023 . Actualizado a las 13:54 h.O estado da cuestión da lingua e a literatura galegas non se debate nunha hora de café, mais enfrontamos ao reto a catro escritores galegos recentemente distinguidos co Premio Nacional polo Ministerio de Cultura.
Nesta conversa mantida en xaneiro no Café Macondo da Coruña, hai dúas voces narrativas e dúas poéticas: Xesús Fraga, premio nacional de narrativa 2021 por Virtudes (e misterios); Marilar Aleixandre (mesmo premio no 2022 por As malas mulleres), Alba Cid (Atlas, premio nacional de Poesía Joven 2020) e Ismael Ramos (no 2022 por Lixeiro). Non se pode obviar o regueiro de estrelas nacionais dos derradeiros anos en literatura infantil e xuvenil (Ledicia Costas), ensaio (María Xesús Lama), historia (Ofelia Rey), tradución (Xavier Senín) ou xornalismo cultural (Ana Romaní e Anxo Quintela), o que é un indicador, subliña Xesús Fraga (Londres, 1971), de que «a literatura galega toca todos os xéneros». Con premio.
Este bum é casualidade ou hai un interese cara á cultura galega, cara á súa literatura en particular? «Hai moitas variables. Os premios teñen un compoñente azaroso, que non ten por que reflectir unha realidade como unha mostra estatística. Os premios son un indicador de boa saúde de creación, pero non podes extrapolalo e facer un CIS literario», di Fraga, que alude a esta colleita de premios nacionais para Galicia como «a pista que amosa unha normalización a medias da literatura». Que falta para a normalización plena? «O que nos falta son lectores», responde o autor de Virtudes, que recollerá o luns o seu premio nun acto de entrega cos reis en Zaragoza.
1. Son galegos por ti?
Hai unhas semanas, Fraga lía a noticia sobre un libro de memorias do xornalista inglés de orixe xamaicana Colin Grant. «O título das súas memorias é I'm Black, So You Dont Have to Be —comparte—. É dicir, 'son negro, para que ti non teñas que selo'. Pero ata que todos asumamos a realidade de Galicia como propia, como rica, non imos avanzar demasiado».
Os catro recibiron o premio nacional «como unha alegría, unha alegría compartida. Hai unha especie de reavivamento do interese cara a Galicia dende o 2018, haino moi evidentemente. É algo que xa se vivira noutras décadas, ao mellor atendendo a outras prácticas artísticas nos anos oitenta.
A cita de 'son negro para que ti non teñas que selo' paréceme acaída. A min preocúpame esa alegría pola diferenza, pola riqueza da multiculturalidade, porque teño a sensación de que queda só en retórica. Realmente, non acaba de ser vivido así. E continúa habendo un centro claro», percibe Alba Cid (Ourense, 1989), que vén de publicar con Estevo Creus A faia de Ponto, e xunto ao Clube Espeleolóxico Maúxo o volume Tesouro Espeleolóxico Galego.
2. Lingua viva ou litúrxica?
Hai un divorcio entre escritores e lectores? «É todo un tema! Preocúpame canto pode haber aí de ritualización. Teño a sensación de que, aínda que o ritualizado sirva por un tempo, acaba levando sempre a vía morta. Refírome a institucionalizar días das letras..., a andar cun calendario de datas. Mentres isto non sexa algo máis transversal e moitísimo máis vivo, deixa de interesarme... Sendo para min o galego lingua literaria e lingua cotiá, non me interesa que se converta nun idioma litúrxico ou de cultura», revela Alba Cid.
Os máis recentes premios nacionais para a literatura galega, que foron o ano pasado para Aleixandre por As malas mulleres e Ramos por Lixeiro, acentúan as notas doces no padal, que contrastan co amargo da perda de falantes en galego (segundo os últimos datos do INE, o castelán é xa a lingua maioritaria en Galicia; o 7,6?% dos menores de 20 anos din non falar nada o galego e un 21,7?% ten dificultade para falalo). Hai prexuízo cara ao galego? «Hai xente en España que cre que é unha grande e libre, que pensa que todos deberiamos escribir en castelán. Falaría dunha ideoloxía, non de prexuízo. Pero en xurados onde hai un nivel intelectual, cultural, eu nunca vin prexuízo», afirma Marilar Aleixandre (Madrid, 1947). «Hai que dicir tamén algo que moitas veces non se di: o Estado español é o único de Europa no que hai linguas cooficiais, e non porque non existisen noutros lugares, senón porque non se lles deu ese papel. Non imos a valorar a transición, pero, unha conquista nese momento foi dicir: 'O galego, o catalán e o éuscaro van ser linguas cooficiais'», subliña a escritora.
3. Hai brecha «millennial»?
A poesía galega non deixa de ser nova desde Rosalía. É sempre nova da man de Xohana Torres e Luz Pozo, como da de Chus Pato ou Pilar Pallarés (premio nacional de poesía 2019 por Tempo fósil, á que sucedeu como galardoada o ano seguinte Olga Novo con Feliz Idade). Agora, esa calidade de folla perenne que espremeron nos versos as poetas dos 90 vén de ser recoñecida no Estado co último Premio Nacional de Poesía Joven, para Ismael Ramos (Mazaricos, 1994) por Lixeiro, dous anos despois de que o recibise Alba Cid por Atlas.
Como se ven os novos? Vense espellados na literatura e no trato da lingua en xeracións anteriores, senten que viven nun mundo completamente distinto? «Aínda que os contextos son moitos, o tempo é un —ancora Ismael Ramos—. Nós os catro escribimos no mesmo mundo e ao mesmo tempo. Nese sentido, non noto diferenzas, non noto que a xeración dos que teñen menos de 30 estea marcada... Si de repente ingresa ao canon o que durante moito tempo estivo fóra do canon, pero ese non é un favor que nos fai o canon, esa é a forza da historia. Penso que é algo que ten que ver coa calidade literaria, con outras calidades literarias. Eu tiven a sorte de formarme sen prexuízos. O 80?% da miña biblioteca ata que tiven 25 anos eran autoras, mulleres, unicamente. Iso pode marcar a diferenza cun autor 20 ou 30 anos maior ca min». O sistema editorial era outro. «Na xente máis nova hai unha sensibilidade distinta: hai perspectiva de xénero, respecto pola multiculturalidade... —segue Ramos, que vén de publicar este xoves o libro de relatos A parte fácil—. Que pasa? Que corres o risco de cristalizar unha cousa case exótica. Un corpo vale moito máis que un dato, pero este é un momento complexo. Falabas dun descalabro entre o sentir xeral e estes recoñecementos... Si, creo que o hai, porque, se non, as cifras de falantes serían outras. Quedamos como algo para celebrar só un día, como un apunte na Wikipedia ou isto vai ter transcendencia? Isto é o máis importante. Eu sigo pensando que as palabras cambian o mundo».
«Eu non creo en clasificacións —suma Marilar Aleixandre—. Non creo nas xeracións. Hai xente que teoricamente debería pertencer a unha xeración, como pasou aquí cos dos 80, pero de aí as mulleres, salvo Pilar Pallarés, estaban fóra, e logo hai xente que somos desclasadas xeracionais». Tamén poden ser artificiosas, como os moldes por idade, as clasificacións por xénero ou por xéneros literarios.
4. As mulleres sosteñen a cultura?
Por que non hai case mulleres na Real Academia Galega? Por que se sosteñen a rede da cultura? «Aínda vai entrar a novena muller na RAG. Aínda publican os homes moito máis. Hai que mirar as estatísticas», convida Marilar Aleixandre.
Determina ser home ou muller ter unha ollada? A ollada dos artistas galegos homes amosa unha sensibilidade que poderiamos etiquetar, ao vello estilo, como feminina. «Non son amigo de xeralizacións categóricas, pero a literatura galega é a única, ou das poucas que coñezo, na que o canon está encabezado por unha muller, Rosalía, e leva sendo así moito tempo. Isto marca unha diferenza. Tamén é verdade que durante moitísimos anos era a única muller que podías ler. E iso entronca cos que empezamos a recibir clases en galego nos 80. Faciámolo nunha situación de precariedade total, porque non había un programa cientificamente deseñado, non había recursos materiais nin case literatura infantil e xuvenil. Se naces 20 anos despois, accedes a un contexto diferente. Ata os 15 anos, nós as únicas clases que recibiamos en galego eran 'fai unha redacción do entroido'. De aquellos polvos, estos lodos... E hai cousas que hai 30 anos se vían como normais ou tolerables que agora renxen moitísimo», di Fraga.
«Sabedes a frase de 'as mulleres poden soster a metade do ceo'? En poesía tivemos unha década de bum feminino ben recepcionado pola crítica nos 90 —achega Cid en liña con Aleixandre—, pero o da presenza das mulleres na poesía galega é case un clixé. Se se indaga máis, ou botamos un ollo ás cifras de publicación, non chegamos ao 40?%». Á autora de As malas mulleres téñenlle preguntado no Culturgal: «Agora están de moda as mulleres? Iso encobre o que hai: unha marxinación. Non ten por que haber diferenza ao escribir entre homes e mulleres. As mulleres non escriben mollando o dedo no sangue menstrual. As mulleres non están de moda, pero en canto dúas gañan un premio xa é moito! Que Luz Pozo non tivese un premio nacional é revelador».
5. A rede fai rede... ou aparéntao?
Alba Cid medrou como Ismael Ramos almorzando e merendando poesía galega. «Eu googleaba poetas, e iso non estivo ao alcance de xeracións anteriores», di. Hai moito postureo na rede? «O teu oco no mundo pode estar no outro lado do mundo, do mundo dixitalizado... Pero agora cada vez a xente le peor. Lemos peor. Por que? Porque vivimos nun mundo onde é difícil transcender a aparencia. Se non, os profesores non teriamos que educar fronte as fake news e os perigos das redes», di Ismael. «Agora non se le menos nin se le peor. Hai unha literatura e un cine vizosos, pero o mundo das series e os videoxogos está en castelán», opón Marilar, que vén de publicar traducida ao castelán a novela Lobos en las islas (editorial Arde).
Como pinta o futuro do galego? Alba: «Un corpo ten que poder máis que un número, como dixo Isma». Ismael: «O galego ten que estar onde está a xente; na rúa, no súper, nas prazas, nos bares... Aí onde estivo sempre, onde está o presente». Xesús: «O galego na Idade Media era unha lingua de prestixio, de poder, pero non sobreviviu grazas ao poder. Foi grazas aos labregos, ás peixeiras, ás lavandeiras que falaban o galego nos séculos escuros. Rosalía non coñecía os cancioneiros, e construíu unha literatura fabulosa». A ter en conta. «A posteridade non é asunto noso», concordan. «Noso é o momento». E, como escribe Diego Ameixeiras, a metade do inverno vai fóra...