Hoxe, sempre, está de actualidade a obra do primeiro escritor portugués en gañar o máximo galardón da literatura, o home que aprendeu dos avós a arrincar as palabras da terra
23 oct 2023 . Actualizado a las 14:04 h.O día en que se falla o Premio Nobel de Literatura moitas son as apostas sobre os nomes que disputan o prezado galardón e, cando se resolve o misterio, contentámonos con sermos lectoras dalgún libro, como se algo dese triunfo tamén nos pertencese. Dende aquel outubro de 1998, pasaron vinte e cinco anos. Aquel día José Saramago foi o elixido, o primeiro escritor en lingua portuguesa, un autor que nos facía sentir que nós tamén gañaramos o Nobel con el.
A súa traxectoria era incuestionable, aínda que comezase a escribir serodiamente. Antes fora tempo de formación, de devorar páxinas coa fame de quen tardou moito en coñecer a fartura. Así lembraba como mercou o primeiro libro xa con dezanove anos, cos cartos emprestados dun amigo, pois a súa economía era moi precaria. Nunca esqueceu que nacera pobre, que pertencía a unha estirpe dos sen terra, de campesiños que alugaban os seus brazos para subsistir mentres outros se enriquecían. Así as cousas, seus pais emigraron a Lisboa, percorreron pouco máis de cen quilómetros co seu fillo para darlle un futuro mellor, pero mudaron as penurias do agro, polas da urbe. Certo é que, entre todo aquel cemento descubriu as bibliotecas, alí formouse como ávido lector, pois a carestía familiar impediulle ir á universidade.
No seu discurso en Estocolmo, vestido con traxe de gala, recordaba ao home máis sabio que coñecera en toda a súa vida; o seu avó Jerónimo non sabía ler nin escribir, pero naquelas noites de verán en que durmían ao raso debaixo da figueira era quen de transportalo a outros mundos, de crearlle ilusión, fantasía e ganas de saber máis. Cun vocabulario rico, cheo de matices e expresións, relatáballe lendas, aparicións, episodios singulares, e o pequeno José sempre preguntaba: e despois?, así ata que quedaba durmido. Aqueles días de afectos e palabras quedaron nel por sempre, como aquelas paisaxes de salgueiros, chopos e nogueiras.
A carón dos que sofren
Ante a corte sueca lembrou tamén os porcos que criaban os avós con todo o esmero; tanto que, cando ía frío, metían os leitóns con eles na cama para darlles calor e que non morresen, pois eran o seu sustento. Nunca renegou das súas orixes e, tanto na súa escrita como na vida, situouse sempre a carón dos que sofren, dos que soportan as inxustizas sociais.
Saramago estudou un oficio, o de cerralleiro mecánico, aínda que axiña abriría as portas do mundo literario. Así, publicou a súa primeira novela en 1947, pero pasou desapercibida e entendeu, coa humildade que sempre o caracterizou, que antes de volver á escrita debía percorrer un longo camiño. Foi tradutor, editor, xornalista no Diário de Notícias e antes delineante ou funcionario de sanidade. A súa militancia comunista, as súas conviccións progresistas e a súa conciencia crítica fixeron que sempre se mostrase comprometido socialmente e tamén na escrita. Nas súas obras rexeita o capitalismo, esa Europa das mentiras que precariza e escraviza, tamén a que mira para outro lado.
Aínda que a primeira novela de éxito foi Memorial do convento (1982), á que seguiron O ano da morte de Ricardo Reis ou História do cerco de Lisboa, será nos anos noventa, con O Evangelho segundo Jesus Cristo, cando alcance a sona internacional, á que axudarían as críticas do Vaticano e a retirada da obra dunha proposta para un premio europeo por orde do Goberno portugués. Axiña afirmou que se exiliaría ante aquela afronta e así o fixo, afincándose na illa de Lanzarote, onde escribiría grandes páxinas xa universais. Non en van alí remata unha das súas xoias literarias, Ensaio sobre a cegueira (1995), que, curiosamente, foi un dos libros máis vendidos na pandemia da covid polos seus paralelismos. Naquelas páxinas relataba o horror dunha pandemia que se estendía e que deixaba as persoas cegas dun momento a outro. Unha crítica a unha sociedade egoísta, que perdeu a moral e que se deshumanizou por completo. Tres anos despois chegou o Premio Nobel e logo outras obras inesquecibles como Todos os nomes, A caverna ou Ensaio sobre a lucidez.
Naqueles veráns da nenez en que volvía a Azinhaga, á casa dos avós, o primeiro que facía era descalzarse, sentir o lugar ao que pertencía, pisar a terra que o vira nacer a el e aos seus antepasados, ser parte da tribo. Quizais por iso, Saramago escolleu como epitafio a frase final de Memorial do convento: «Non subiu ás estrelas porque pertencía á terra», á terra e á literatura.