Outra vez volvín a lembrar a Manuel Andújar, novelista andaluz (La Carolina, Jaen, 1913-Madrid, 1994), exiliado en México dende 1939 ata 1967, a quen coñecín a principios dos anos 80 na galería Sargadelos de Madrid, na presentación dun número da revista catalana Camp de l’Arpa dedicado ás letras galegas. Andújar, que embarcou cara ao exilio a bordo do buque Sinaia, un dos Barcos da Liberdade, nos que viaxaron tantos galegos (entre eles, Florencio Delgado Gurriarán), asistiu aquela tarde á presentación da revista e pediu intervir no coloquio. Había pouco que se aprobara a Constitución de 1978. Discutíamos a necesidade de artellar unha política democrática que recoñecese os dereitos plenos do galego e intentabamos debuxar un panorama da situación, na que había dificultades que todos recoñeciamos, mais tamén esperanzas. No número da revista colaboraban, entre outros, Rafael Chacón, Carballo Calero, Alonso Montero, Manuel Vilanova, Xosé María Álvarez Cáccamo, Manuel Lourenzo, Carlos Casares…
No coloquio, digo, Manuel Andújar pediu a palabra e falou dos días de México, da súa experiencia cos exiliados, moi principalmente galegos e vascos, tamén algúns cataláns, e falou, sobre todo, da propia experiencia: o mozo andaluz que vén a Madrid, vive a República, participa nos seus debates, mais non sempre entende a diversidade, a riqueza das linguas e as «outras literaturas», dicía, enleado no discurso da cultura española coma quen enfunda un uniforme; unha diversidade que, non obstante, recoñecía Lorca, por exemplo, e Salvador Espriu, e Gabriel Aresti. «Descubrín as vosas literaturas cando cheguei a México e entrei en contacto cos escritores que viñan de acó, cada quen coa súa historia detrás, mais que non eramos diferentes», comentou o novelista. «Compartiamos unha paisaxe, un espazo de experiencias comúns ao que non queriamos renunciar».
Volvín lembrar publicamente as palabras de Manuel Andújar estes días no Congreso da Lingua Española en Cádiz. Non se ama o que non se coñece, e as literaturas, as linguas de España son grandes descoñecidas. Unha utopía? Volvo ás palabras do novelista. «O día que un rapaciño ou rapaciña de Jaen, de Almería ou de Salamanca entendan que as palabras de Espriu, de Aresti ou de Otero Pedrayo tamén son súas, como vós podedes sentir na escola as palabras de Quevedo, de Antonio Machado ou de García Lorca; o día en que se viva na escola ese sentimento como algo natural, algo do que todos podemos e debemos sentirnos orgullosos, lograremos vencer os medos, os prexuízos, as inseguridades, os complexos que arestora nos aferrollan». Non sei se eran estas as palabras exactas, mais era a filosofía. Teño na man a tarxeta de José Antonio Sierra, coordinador de actividades da asociación Diversidade e Convivencia, entregado dende hai anos ao ensino do galego, o éuscaro e o catalán por España adiante. Prometo falar del outro día.